Jedną z takich spraw była skarga kasacyjna odrzucona 12 kwietnia br. Bank przedstawił Sądowi Najwyższemu pięć zagadnień prawnych w sprawie umowy kredytu i klauzul przeliczeniowych w walucie obcej, a także - unieważniania umowy i wykreślania z niej zapisów niedozwolonych.
Zmiana istoty warunku
Jak wskazał sędzia sprawozdawca Mariusz Załucki, w skardze kasacyjnej chodzi o poważne wątpliwości, wykraczające poza poziom zwykłych wątpliwości prawnych, które powstają niemal w każdym procesie decyzyjnym. - Kwestie poruszane przez bank zostały już wyczerpująco wyjaśnione w orzecznictwie SN i Trybunału Sprawiedliwości UE i obecnie nie wymagają dalszej analizy – uznał sędzia sprawozdawca.
Czytaj też: SO: Wynajem lokali nie oznacza, że frankowicze nadużyli swoich praw>>
W wyroku z 29 kwietnia 2021 r., C-19/20, Trybunał Sprawiedliwości UE podkreślił, że art. 6 i 7 dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, by sąd odsyłający usunął jedynie nieuczciwy element warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty.
Pogląd ten TSUE powtórzył także w wyroku wydanym w połączonych sprawach C-80/21 – C-82/21, wskazując że artykuł 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu.
A zatem sąd krajowy może stwierdzić nieuczciwy charakter nie całości warunku umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, lecz jedynie elementów tego warunku, które nadają mu nieuczciwy charakter, w związku z czym warunek ten pozostaje, po usunięciu takich elementów, jeżeli takie usunięcie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku, który ma wpływ na jego istotę, czego zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego.
Zobacz procedurę w LEX: Wybór podstawy prawnej złożenia reklamacji >
Nieważność zapisów i umów
W orzecznictwie trybunału unijnego rysuje się zasada, zgodnie z którą w razie stwierdzenia abuzywności klauzuli umownej lub jej fragmentu, w sytuacji gdy nie istnieje możliwość dalszego wykonywania umowy, nieważność powinna zostać orzeczona co do zasady.
Ocena zaś, czy umowę można dalej wykonywać po usunięciu postanowienia uznanego za niedozwolone należy do sądu rozpoznającego sprawę i wynika z wykładni konkretnej umowy zawartej przez strony.
Problem waluty, w jakiej wyrażone jest świadczenie główne, nie ma zatem charakteru jurydycznego, a należy do ustaleń konkretnej sprawy, określanych po dokonaniu wykładni postanowień umownych. W szczególności umowa kredytu może odmiennie lub w taki sam sposób uwzględniać mechanizm przeliczania świadczeń kredytobiorcy i kredytodawcy, wyrażonych pierwotnie w walucie polskiej lub obcej oraz do różnego stopnia umożliwiać ich spełnienie w drugiej z wymienionych walut.
Jednocześnie przesłankami stwierdzenia abuzywności klauzuli umownej są:
- brak indywidualnego uzgodnienia postanowienia umownego,
- jego sprzeczność z dobrymi obyczajami,
- rażące naruszenie interesów konsumenta.
Czytaj w LEX: Klauzule abuzywne jako podstawa prowadzenia sprawy frankowej >
W przepisie tym zatem nie przewidziano uzależnienia orzeczenia abuzywności od indywidualnych cech konsumenta, takich jak poziom jego wykształcenia lub zakres doświadczenia. Z kolei konieczność oceny postanowień umownych na chwilę zawarcia umowy jednoznacznie wynika zarówno z orzecznictwa TSUE, jak i Sądu Najwyższego.
Wobec tego, w razie przyjęcia przez sąd, że po usunięciu klauzul uznanych za abuzywne umowa w dalszej części musi pozostać nieważna, należy dać prymat woli konsumenta, aby nie doprowadzić do jego nieuzasadnionego pokrzywdzenia.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Konsekwencje stwierdzenia abuzywności klauzuli indeksacyjnej dla ważności całej umowy kredytowej >
Wola konsumenta-kredytobiorcy
TSUE orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że z jednej strony skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia całości umowy, takie jak te, o których mowa w wyroku z 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai (C-26/13, EU:C:2014:282), należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu. A z drugiej strony, do celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie.
Sędzia Załucki uznał, że z tego orzecznictwa można wywieść, że w razie stwierdzenia, że zapis umowy jest niedozwolony i w sytuacji gdy nie istnieje możliwość dalszego wykonywania umowy, nieważność powinna zostać orzeczona co do zasady. Jedyny wyjątek zachodziłby, gdyby orzeczenie nieważności doprowadziło do pokrzywdzenia samego konsumenta.
Aby jednak doszło do zastosowania tego wyjątku, sąd rozpoznający sprawę musiałby dojść do przekonania, że orzeczenie nieważności umowy w całości będzie prowadzić do pokrzywdzenia konsumenta, a jednocześnie konsument musiałby tę opinię podzielać.
Z kolei w wyroku z 30 czerwca 2022, II CSKP 656/22, SN stwierdził, że postanowienia umowy zawartej z konsumentem, przyznające bankowi swobodę kształtowania kursu waluty obowiązującego w ramach stosunku umownego, a przez to swobodę kształtowania wysokości świadczenia własnego i drugiej strony, należy uznać za niedozwolone postanowienia umowne, choćby bank w rzeczywistości korzystał z tej swobody w sposób oględny, nie naruszając rażąco interesów drugiej strony.
Ważny termin umowy
SN zwrócił również uwagę na to, że abuzywność klauzul oceniana jest na chwilę zawarcia umowy. Jej kryterium nie stanowi odniesienie do innych wskaźników czy stanów faktycznych, takich jak np. późniejsze zachowanie się przedsiębiorcy, wprowadzenie do porządku prawnego nowych przepisów prawa odnoszących się do podobnych typów umów czy też ekwiwalencja świadczeń spełnianych przez konsumenta na podstawie klauzuli abuzywnej.
Sąd naprawia nieuczciwą umowę
Przewaga interesu konsumenta w przypadku uznania, że umowa wiążąca go z przedsiębiorcą zawiera klauzule abuzywne wynika zaś z tego, że działania sądu w razie stwierdzenia klauzuli abuzywnej mają mieć charakter sankcyjny, co oznacza osiągnięcie swoistego skutku zniechęcającego profesjonalnych kontrahentów, zawierających umowy z konsumentami do przewidywania w umowach z nimi nieuczciwych postanowień umownych.
Taki skutek nie mógłby zostać osiągnięty gdyby umowa mogła zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy przez wprowadzenie do umowy warunków uczciwych. Kontrahent konsumenta niczym by bowiem nie ryzykował, narzucając nieuczciwe postanowienia umowne, skoro mógłby liczyć na to, że sąd uzupełni umowę przez wprowadzenie uczciwych warunków, które powinny być przez niego zaproponowane od razu (zob. wyrok z 26 kwietnia 2022 r., II CSKP 550/22).
Natomiast definicja oddania środków do dyspozycji kredytobiorcy została już wyjaśniona w orzecznictwie w wyroku SN z 7 marca 2014, IV CSK 440/13, w którym wskazano, że dojście do skutku [umowy] nie wymaga wcale, by kredytobiorca rzeczywiście podjął udostępnione mu środki, wystarczy, że zostaną mu one oddane do dyspozycji, za co bankowi należy się wynagrodzenie.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Czy stronie wadliwej umowy kredytu frankowego przysługuje prawo zatrzymania? >
- Przesłanką stwierdzenia nieważności całej umowy po usunięciu klauzuli abuzywnej z jej pierwotnego tekstu nie jest charakter świadczenia, lecz to, czy umowę można dalej wykonywać bez niedozwolonego postanowienia – zaznacza Sąd Najwyższy.
Sygnatura akt I CSK 4693/22, postanowienie Izby Cywilnej SN z 12 kwietnia 2023 r.
