Prawo łaski Prezydenta uregulowane jest w art. 139 Konstytucji, zgodnie z którym Prezydent Rzeczypospolitej stosuje prawo łaski. Prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu.
Spór co do stosowania prawa łaski toczy się wokół odpowiedzi na pytanie, czy prawo łaski może być zastosowane wobec osoby nieskazanej prawomocnym wyrokiem. Zgodnie z przeważającym poglądem, wyrażonym zresztą wprost w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., w sprawie o sygn. akt I KZP 4/17 (popartym w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2023 r. w sprawie II KK 96/23), prawo łaski, jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej określone w art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, może być realizowane wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób skazanych).
Przeciwstawną argumentację prezentuje orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 lipca 2018 r., wydane w sprawie o sygn. akt K 9/17. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, w aktualnym polskim stanie ustrojowym, stosowanie przez Prezydenta prawa łaski w postaci abolicji indywidualnej jest dopuszczalne. Innymi słowy Trybunał Konstytucyjny w 2018 r. uznał, że prawo łaski określone w art. 139 Konstytucji zawiera prawo do wydania aktu abolicji indywidualnej, co oznacza, że może dotyczyć osoby nieskazanej prawomocnie.
Odrzućmy na moment spór o znaczenie językowe prawa łaski. Odrzućmy też kontekst historyczny i ewolucję prawa łaski od czasów średniowiecza po dzień dzisiejszy. Wnioski z analizy samej tylko Konstytucji mają charakter pierwszorzędny.
Analiza przepisów Konstytucji najważniejsza
Aby przeprowadzić analizę na gruncie Konstytucji należy przyjąć pewne założenie – Konstytucja nie jest sprzeczna z Konstytucją. Sędzia Trybunału Konstytucyjnego profesor Leon Kieres, składając zdanie odrębne do wskazanego wcześniej wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2018 r., stwierdził m.in., że przepisy Konstytucji powinny być zawsze traktowane jako spójna całość i tak interpretowane, aby każdy z nich mógł być możliwie najszerzej realizowany. W orzecznictwie konstytucyjnym ta dyrektywa wykładni była wielokrotnie stosowana, a Trybunał Konstytucyjny podkreślał jej fundamentalne znaczenie dla prawidłowego ustalania znaczenia przepisów ustawy zasadniczej.
Czytaj też: Prof. Manowska: Wąsik i Kamiński są jeszcze posłami >
Zgodnie z art. 8 ust 1 Konstytucji Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 marca 1999 r., w sprawie o sygn. akt K 2/98, Konstytucja w całokształcie swych postanowień daje wyraz pewnemu obiektywnemu systemowi wartości, którego urzeczywistnianiu służyć powinien proces interpretacji i stosowania poszczególnych przepisów konstytucyjnych. W świetle powyższego, stwierdzenie że prawo łaski jest prawem niczym nieograniczonym jest z perspektywy rozumienia Konstytucji i usytuowania prawa łaski w Konstytucji nieprawidłowe.
Powyższy argument opiera się na kolejnym założeniu, zgodnie z którym prawo łaski współstanowi, wraz z innymi przepisami Konstytucji, o określonym systemie wartości i porządku ustrojowym.
Prawo łaski w przepisach Konstytucji
Błędnym byłoby stwierdzenie, że prawo łaski jest ograniczane przepisami Konstytucji. Stan taki występowałby gdyby pomiędzy określonymi normami Konstytucji zachodził wprost stan kolizji, wręcz sprzeczności zasad konstytucyjnych, co nie występuje. Art. 139 Konstytucji nie stanowi także o wyjątku wobec praw chronionych Konstytucją, ani nie burzy ustalonego porządku ustrojowego.
Zakładanym celem konstytucyjnym było ustanowienie spójnej z pozostałymi przepisami Konstytucji regulacji prawa łaski, która oddaje zasadę demokratycznego państwa prawnego, o której mowa w art. 2 Konstytucji.
Powyższemu nie przeczy również fakt, że przy stosowaniu Konstytucji dochodzi też do rozstrzygania kolizji praw na poziomie konstytucyjnym.
Do kwestii tej odniósł się m. in Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 marca 2006 r., wydanym w sprawie o sygn. akt K 17/05. Trybunał stwierdził w tym orzeczeniu m. in., iż (…) kolizja praw i zasad na poziomie konstytucyjnym nie może prowadzić w ostatecznym wyniku do pełnej eliminacji jednego z praw pozostających w konflikcie. Problemem wymagającym rozstrzygnięcia jest zawsze w takim wypadku znalezienie pewnego punktu równowagi, balansu dla wartości chronionych przez Konstytucję i wyznaczenie obszaru stosowania każdego z praw.
Przyjmując za podstawę do analizy pytanie, czy prawo łaski może dotyczyć osoby nieskazanej prawomocnym wyrokiem, wskazać należy na wachlarz przepisów Konstytucji, które winny mieć zastosowanie w procesie interpretacji.
- art. 10 - Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
- art. 173 - Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz.
- art. 175 - Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
- art. 178 ust. 1 - Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
- art. 45 ust. 1 - Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
- art. 176 - Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.
- art. 78 - Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa.
- art. 42 ust. 3 - Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.
- art. 42 ust 2 -Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
- art. 32 -Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
- art. 30 - Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Wymienione wyżej przepisy Konstytucji w połączeniu z zasadą praworządności określoną w art. 7 Konstytucji, zgodnie z którym organy publiczne działają na podstawie i w granicach prawa wyznaczają zakres prawa łaski z art. 139 Konstytucji. Nie zachodzi stan kolizji pomiędzy regulacją art. 139 Konstytucji z ww. przepisami, ponieważ istnieje konstytucyjna i oddzielna przestrzeń dla realizacji w pełni każdej z tych norm, bez uszczerbku dla drugiej.
- Po pierwsze, prawo łaski nie może ingerować w sprawowanie wymiaru sprawiedliwości.
- Po drugie, prawo łaski nie może pozbawiać nikogo prawa do sądu, w tym do otrzymania prawomocnego orzeczenia.
- Po trzecie, prawo łaski nie może zamykać drogi do zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji.
- Po czwarte, prawo łaski nie może pozbawiać pokrzywdzonego prawa do wydania wyroku i uznania winy oskarżonego,
- Po piąte, prawo łaski nie może pozbawiać oskarżonego prawa do obrony i do uzyskania wyroku uniewinniającego.
- Po szóste, prawo łaski nie może dyskryminować jednej ze stron procesu względem drugiej, w perspektywie nawet nienormatywnych i sprzecznych (z racji różnego usytuowania w ramach sporu sądowego) oczekiwań względem efektów realizacji prawa do sądu.
Zbyt wczesne prawo łaski rodzi pewne skutki
Prawo łaski zastosowane wobec osoby skazanej nieprawomocnym wyrokiem eliminuje prawo oskarżonego i pokrzywdzonego do sądu i prawo do uzyskania przez pokrzywdzonego i oskarżonego prawomocnego orzeczenia. Eliminuje także prawo do zaskarżenia przez oskarżonego i pokrzywdzonego orzeczenia wydanego w pierwszej instancji. Pozbawia oskarżonego prawa do obrony w każdym stadium postępowania. Eliminuje jego prawo do uzyskania prawomocnego wyroku uniewinniającego. Oddziałuje też na prawo pokrzywdzonego, bo godzi w jego prawo do ustalenia w drodze prawomocnego wyroku czy doszło do przestępczego działania sprawcy, co ma znaczenie nie tylko dla samego pokrzywdzonego, ale najczęściej również dla osób mu najbliższych, a niekiedy nawet dla większych grup społecznych, które poszukują w procesie karnym sprawiedliwości „chociażby” poprzez sam fakt wydania prawomocnego wyroku skazującego i uznania winy sprawcy lub jego uniewinnienia. Mówiąc wprost, w sytuacji zastosowania prawa łaski przed wydaniem prawomocnego wyroku, pokrzywdzony pozostaje na całe życie bez odpowiedzi sądu na pytanie, czy doszło do przestępstwa i czy oskarżony był winien popełnienia zarzucanego mu czynu.
Wskazane wyżej postulaty mają charakter generalny jakkolwiek stanowią krańcowe ramy realizacji zasad i praw przewidzianych w Konstytucji. Lakoniczność art. 139 Konstytucji nie uprawnia do dokonywania wykładni rozszerzającej tego przepisu, efektem której byłoby wkroczenie w domenę innych, wskazanych wyżej, gwarancji konstytucyjnych.
W rezultacie, w zgodzie z zasadą spójności regulacji konstytucyjnych interpretacja zakresu prawa łaski sprowadza się do uznania, że może być ono zastosowane jedynie wobec osoby prawomocnie skazanej. W przeciwnym razie byłoby to właśnie wkroczenie w obszar innych gwarancji konstytucyjnych.
Granice prawa łaski określa cała Konstytucja, a nie tylko art. 139 Konstytucji.
Rafał Rozwadowski, adwokat
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
