TK: każdy płaci opłatę podstawową w sądzie cywilnym

W procesie cywilnym strona może być zwolniona z kosztów sądowych z mocy ustawy albo decyzją sądu. Ta pierwsza jest całkowicie zwolniona z jakichkolwiek opłat, natomiast druga jest zobligowana do uiszczenia opłaty podstawowej. Czy to nie jest traktowanie jednej ze stron w sposób uprzywilejowany? Trybunał Konstytucyjny orzekł, że jest to zgodne z konstytucją.

Trybunał rozpoznał 23 marca br. skargę konstytucyjną Teresy i Henryka P. dotyczącą odrzucenia środka odwoławczego z powodu nieuiszczenia opłaty. Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 konstytucji.
Skarżący złożyli w sądzie okręgowym pozew w postępowaniu upominawczym o zapłatę przeciwko Sewerynowi S. Sąd wydał nakaz zapłaty. Powodowie zostali zwolnieni z kosztów sądowych w całości. W związku ze skutecznym wniesieniem sprzeciwu, nakaz zapłaty stracił moc. Sprawę skierowano na rozprawę, która zakończyła się wyrokiem oddalającym powództwo. Skarżący złożyli apelację, a opłatę podstawową dołączył w piśmie procesowym złożonym w sądzie 10 dni później. Sąd apelację odrzucił ponieważ nie uiszczono wraz z wniesioną apelacją opłaty podstawowej.
Zdaniem skarżących, ustawodawca stronę zwolnioną z kosztów sądowych z mocy ustawy, traktuje w sposób uprzywilejowany w stosunku do strony zwolnionej od kosztów na mocy decyzji sądu. Pierwsza jest całkowicie zwolniona z jakichkolwiek opłat, natomiast druga jest zobligowana do uiszczenia opłaty podstawowej. Zdaniem skarżących narusza to zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa. Ponadto kwestionowane przepisy są niezgodne z zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego poprzez uniemożliwienie poddania kontroli instancyjnej wyroku sądu okręgowego, jako sądu pierwszej instancji.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 14 ust. 2 oraz art. 100 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w brzmieniach obowiązujących do dnia 9 marca 2007 r., w zakresie, w jakim przepisy te nakładały na stronę postępowania cywilnego zwolnioną od kosztów sądowych na mocy postanowienia sądu obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej od wnoszonej apelacji, są zgodne z art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 78 konstytucji. W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie.

Trybunał wskazał, że w polskim systemie prawnym zasadą jest ponoszenie przez strony postępowania kosztów sądowych w sprawach cywilnych. Obowiązek ponoszenia kosztów sądowych oznacza udział stron postępowania w wydatkach związanych z funkcjonowaniem i utrzymaniem aparatu wymiaru sprawiedliwości. 

Ustawodawca z uwagi na wymogi wynikające z art. 45 ust. 1 konstytucji, przewidział możliwość zwolnienia strony postępowania z obowiązku ponoszenia kosztów. Zwolnienie od kosztów sądowych może być więc przyznane na wniosek samej strony mocą postanowienia sądu. Przesłanką jego udzielenia jest sytuacja majątkowa osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Zgodnie z art. 102 ust. 1 o kosztach sądowych w sprawach cywilnych może się go domagać osoba fizyczna, która złożyła oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Decyzję o zwolnieniu z kosztów sądowych w sprawach cywilnych ze względu na stan majątkowy strony ustawodawca powierzył sądom, które mogą indywidualnie ocenić możliwość poniesienia kosztów sądowych przez konkretną osobę (podmiot) - biorąc pod uwagę czynniki takie jak stan rodzinny, majątkowy, źródła utrzymania, stan zdrowia. 

Celem instytucji ustawowego zwolnienia z obowiązku uiszczania kosztów sądowych jest zapewnienie nieodpłatnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości z jednej strony określonym kategoriom podmiotów (np. stronie dochodzącej ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa, stronie dochodzącej roszczeń alimentacyjnych, stronie wnoszącej o uznanie postanowień umownych za niedozwolone, prokuratorowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich, Rzecznikowi Praw Dziecka). Ponadto, ustawowe zwolnienie od kosztów przysługuje też stronom określonego rodzaju postępowań (np. nie pobiera się opłat od wniosku: o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadaniu dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka, o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej; od wniosku, zażalenia i apelacji nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich).

Trybunał zwrócił uwagę, że u podstaw ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych leży założenie ustawodawcy, iż w pewnych (społecznie istotnych) kategoriach spraw oraz niektórym podmiotom zwolnienie od kosztów sądowych powinno przysługiwać bez potrzeby wydania orzeczenia sądowego w tym przedmiocie. Sytuacja materialna tych podmiotów jest w tym wypadku bez znaczenia. Celem tej instytucji jest, aby decyzja o wszczęciu postępowania czy udziale w tymże postępowaniu była podejmowana przez podmioty ustawowo zwolnione od kosztów sądowych w pełni swobodnie, a w każdym razie, by nie poprzedzała jej kalkulacja ekonomiczna.

Trybunał Konstytucyjny uznał, że instytucji zwolnienia z kosztów na mocy postanowienia sądu oraz instytucji zwolnienia od kosztów mocą ustawy przyświecają inne cele (w pierwszym wypadku - ustawodawca kierował się potrzebą zapewnienia stronie znajdującej się w złej kondycji finansowej możliwości wniesienia sprawy do sądu w celu ochrony jej praw podmiotowych, w drugim - kierując się innymi wartościami (jak dobro rodziny, własność, zabezpieczenie społeczne) zwolnił z ponoszenia kosztów pewne kategorie podmiotów (w tym podmioty będące stroną postępowania w określonych rodzajach spraw), które uznał za społecznie istotne.

Trybunał uznał, że wskazane przez skarżących kategorie podmiotów, tj. strony postępowania zwolnione od kosztów sądowych na mocy postanowienia sądu oraz na mocy ustawy nie są podmiotami podobnymi, znajdującymi się w takiej samej sytuacji prawnie relewantnej. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przepisy zakwestionowane przez skarżących nie wprowadzają niedopuszczalnego zróżnicowania podmiotów, które naruszałoby konstytucyjną zasadę równości w płaszczyźnie prawa do sądu i prawa do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji.