Rząd chce reformować szkolnictwo wyższe

Zwiększenie wolności programowej uczelni oraz podniesienie jakości i efektywności systemu szkolnictwa wyższego - to cele przyjętych przez Radę Ministrów zmian w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i ustawie o stopniach naukowych. Nowe przepisy mają zapewnić studentom wysoki i atrakcyjny poziom kształcenia, a naukowcom bardziej klarowne zasady zdobywania awansu zawodowego.

Rada Ministrów przyjęła 14 września projekt nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Jak poinformowano w komunikacie opublikowanym po posiedzeniu rządu, przygotowane rozwiązania prawne są spójne z przyjętymi przez Sejm 18 marca 2010 r. sześcioma ustawami reformującymi system nauki, które zaczną obowiązywać już od 1 października br.

Przyjęte przez rząd strategiczne cele rządu w kształtowaniu zarządzania szkolnictwem wyższym to:
- wolność programowa uczelni w oparciu o Krajowe Ramy Kwalifikacji - przewiduje się likwidację obowiązujących obecnie centralnych standardów kształcenia;
- wzrost autonomii uczelni w obszarze swobodnego określania i realizacji misji, w tym kształtowania oferty dydaktycznej oraz gospodarowania zasobami materialnymi i niematerialnymi szkoły;
- zróżnicowanie uczelni: w tym modelu proponuje się istnienie uczelni elitarnych, konkurujących z najlepszymi uczelniami w Europie, oraz uczelni zawodowych - prowadzących działalność dydaktyczną polegającą na zaspokajaniu potrzeb lokalnych i regionalnych;
- nastawienie na finansowanie zadaniowe poprzez propagowanie możliwości zdobywania środków na drodze konkurencyjnej, otwartej dla uczelni publicznych i niepublicznych;
- zwiększenie nacisku na jakość prowadzonych badań naukowych oraz ich powiązanie z otoczeniem gospodarczo-społecznym uczelni.

Jak czytamy w rzadowym dokumencie, zmiany zaproponowane w projektach są skoncentrowane na trzech zasadniczych obszarach:1. efektywny model zarządzania szkolnictwem wyższym; 2. dynamiczny model kariery naukowej; 3. skuteczny model kształcenia.
W pierwszym obszarze, czyli efektywnym zarządzaniu szkolnictwem wyższym, proponowane są przepisy zwiększające autonomię uczelni, w tym programową, z wykorzystaniem instrumentów pozwalających zarządzać jakością. Likwidacji ulegną sztywne standardy nauczania, w których minister definiuje proces kształcenia dla zamkniętej listy kierunków studiów. Uczelnie - przy wsparciu autorytetów naukowych, pracodawców i ekspertów w dziedzinie gospodarki - będą samodzielnie tworzyć programy studiów. Połączą dyscypliny i dziedziny najbardziej pożądane na rynku pracy.
Kierunek studiów ma być określony przez program zawierający opis założonych efektów kształcenia. Dla istniejących już kierunków studiów zostaną przygotowane wzorcowe opisy zakładanych efektów nauki. Uczelnia będzie mogła wykorzystać ten wzorzec lub przygotować własny, autorski opis. Nowe mechanizmy wprowadzone są w oparciu o funkcjonujące w Europie tzw. Ramy Kwalifikacji. Ustalone dla naszego systemu Krajowe Ramy Kwalifikacji (KRK) pozwolą uzyskać porównywalność dyplomów polskiej uczelniz dyplomami w innych krajach europejskich oraz przyczynią się do podniesienia jakości kształcenia. Zgodnie z projektem, z możliwości swobodnego tworzenia kierunków studiów zostaną wyłączone niektóre szkoły, w tym medyczne.
Nowelizacja przewiduje także działania deregulacyjne oraz decentralizujące funkcjonowanie szkolnictwa wyższego. Zniesiony będzie wymóg zatwierdzania przez ministra nauki regulaminów studiów i statutów uczelni. Rektorzy otrzymają większe uprawnienia w zakresie tworzenia, przekształcenia i likwidacji jednostek organizacyjnych uczelni oraz tworzenia ich filii. Zgodnie z projektem nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, funkcjonować będą dwa alternatywne sposoby powoływania rektora uczelni, kierowników podstawowych jednostek organizacyjnych oraz ich zastępców - w drodze konkursu lub wyboru. Rektor będzie mieć większe kompetencje przy opracowywaniu i wykonywaniu strategii uczelni, zyska też większą samodzielność w sprawach wewnętrznych szkoły. Będzie mógł również podejmować samodzielne decyzje jeśli chodzi o zbywanie lub obciążanie mienia szkoły o wartości do 250 tys. euro.
Utrzymany będzie dotychczasowy sposób finansowania uczelni z zachowaniem corocznej waloryzacji. Uruchomione zostaną jednocześnie dotacje podmiotowe na finansowanie zadań zwiększających jakość nauczania. Dotację mają otrzymywać najlepsze uczelnie publiczne i niepubliczne, które uzyskają status Krajowych Naukowych Ośrodków Wiodących (KNOW). Pieniądze mają być przeznaczane m.in. na wyższe stypendia doktorskie oraz wdrażanie wewnętrznych systemów podnoszenia jakości kształcenia.
Wyłanianie krajowych ośrodków wiodących (KNOW) umożliwi powstanie ośrodków o najwyższym potencjale naukowym i najwyższej jakości kształcenia. KNOW-y mają być wybierane na drodze konkursów w następujących obszarach wiedzy: humanistyczny, społeczny, ścisły, techniczny, medyczny, przyrodniczy, rolniczy i leśny oraz w dziedzinie sztuki. Przewiduje się, że liczba KNOW-ów w danym obszarze wiedzy nie powinna być wyższa niż trzy. Proces wyłaniania będą przeprowadzać niezależne komisje z udziałem międzynarodowych ekspertów. KNOW-y będą finansowane przez 5 lat, możliwe będzie wydłużenie tego okresu o dalsze 5.
Reforma ma także na celu większą integrację uczelni z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Uczelnie będą zobowiązane do opracowania i wprowadzenia regulaminów własności intelektualnej oraz przyjęcia zasad komercjalizacji wyników badań naukowych. Na podkreślenie zasługuje przepis dający możliwość kształcenia przy udziale pracodawcy bądź na jego zamówienie. Do tworzenia programów studiów o profilu praktycznym mogą zostać włączone osoby reprezentujące organizacje społeczne, gospodarcze i publiczne.
Zmiany obejmą ponadto członkostwo w Polskiej Komisji Akredytacyjnej, Radzie Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz w Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów - będzie można w nich zasiadać przez dwie następujące po sobie kadencje.
W sprawach związanych z dynamicznym modelem kształcenia przewidziano znaczne zmiany prowadzące do uproszczenia i zwiększenia przejrzystości ścieżki awansu naukowego. Przyjęte w projekcie rozwiązania zmierzają do tego, by perspektywa zdobywania kolejnych stopni oraz tytułu naukowego działała motywująco i wspomagała rozwój naukowy. Proponuje się wprowadzenie przejrzystych procedur konkursowych na stanowiska uczelniane oraz - szersze niż dotąd - otwarcie na badaczy z zagranicy. Warunkiem otwarcia przewodu doktorskiego ma być co najmniej jedna publikacja w czasopiśmie naukowym o zasięgu krajowym lub w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji naukowej. Zniesione będą ograniczenia liczby zagranicznych recenzentów. Doktoranci mają otrzymywać większe wsparcie finansowe, a wyróżniające się osoby będą miały szansę na dodatkowe stypendium. Praca doktorska i jej obrona będzie mogła być przedkładana w języku obcym. Doktoraty oraz recenzje będą publikowane na stronie internetowej uczelni lub instytutu prowadzącego przewód doktorski.
Wprowadzony zostanie obowiązek stosowania trybu konkursowego przy kwalifikacji na studia doktoranckie. Ponadto w przewodzie doktorskim będzie występować tzw. promotor pomocniczy. Przewidziano też przepisy upraszczające i skracające procedurę habilitacyjną - nie będzie m.in. wymogu kolokwium i wykładu habilitacyjnego. Zwiększy się udział recenzentów zewnętrznych, a procedura przewodu skróci się z 11 do 4 miesięcy.

Zgodnie z przepisami projektu nowelizacji ustawy, ograniczeniu ulegnie wieloetatowość. Dodatkowy etat będzie możliwy jedynie po uzyskaniu zgody rektora. Nauczyciele akademiccy będą wyłaniani wyłącznie na drodze konkursu. Przewiduje się, że obowiązek oceny działalności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej nauczycieli akademickich będzie dokonywany nie rzadziej niż co 2 lata, a profesorów - raz na 4 lata. Dwie kolejne negatywne opinie będą podstawą do rozwiązania umowy o pracę oraz umowy wynikającej z mianowania. Z mianowanym nauczycielem akademickim będzie można rozwiązać umowę z końcem roku akademickiego, w którym osiągnął wiek emerytalny. Jeśli chodzi o profesorów zatrudnionych na stanowisku profesora nadzwyczajnego lub zwyczajnego w uczelni publicznej, umowa będzie rozwiązywana z końcem roku akademickiego, w którym ukończył on 70 lat.

Idea zwiększenia dostępności do studiów wyższych będzie realizowana poprzez większy dostęp do studiów bezpłatnych. Tylko 10 proc. studentów będzie mogło podejmować studia dodatkowe, będą to studenci, którzy mają odpowiednie wyniki naukowe na pierwszym kierunku studiów. Takie rozwiązanie odblokuje miejsca dla większej liczby studentów. Dla uboższych studentów przewidziano szerszą socjalną ofertę stypendialną.

Do projektu nowelizacji ustawy wprowadzono katalog bezpłatnych usług edukacyjnych, które mają być świadczone studentom uczelni płatnych i bezpłatnych. Zwiększeniu ochrony praw studenta ma służyć wprowadzenie umów cywilno-prawnych między uczelnią a studentami studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych.