Sąd Okręgowy w Katowicach, w którym orzeka prof. Markiewicz, postanowił przedstawić Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: Czy art. 15zzs 1 ust. 1 pkt 4 ustawy tzw. covidowej z 2 marca 2020 r. ma zastosowanie do spraw wszczętych przed wejściem w życie tej ustawy i co do których wyznaczony już został skład trzech sędziów?

Przepis ten zmienił skład sądu rozpoznającego sprawę z trzech sędziów na skład jednego sędziego. A także - upoważnił prezesa sądu do zarządzenia rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie.

Czytaj: Dr Olężałek: Pandemia pretekstem do wprowadzenia jednoosobowego orzekania w apelacji>>
 

Apelacja w sprawie podziału majątku

Rozpoznawana sprawa, na tle której powstała wątpliwość, dotyczyła podziału majątku wspólnego.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Partyk Aleksandra, Partyk Tomasz, Ustalanie przez sąd składu majątku w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków  >

W marcu 2016 r. Sąd Rejonowy wydał postanowienie z 5 czerwca 2019 r. Apelację od tego postanowienia wniosła uczestniczka D. M.  Do jej rozpoznania 20 sierpnia 2019 r. został wyznaczony sąd w składzie trzech sędziów zawodowych. Następnie 22 marca 2021 r. został zmieniony i wyznaczony inny skład trzyosobowy.

Zobacz wzór dokumentu w LEX: Wniosek o zarządzenie rozpoznania sprawy w składzie 3 sędziów >

Wywiedziono apelację i przedstawiono stanowisko wnioskodawcy. Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego. Kolejne posiedzenia wyznaczone na rozprawę odbyły się 29 września 2020 r. i 13 sierpnia 2021 r. Przy rozpoznawaniu apelacji powoda powstało zagadnienie prawne, które może zostać uznane za budzące poważne wątpliwości.

Kodeks postępowania cywilnego uwzględniający przepisy covidowe zaczął obowiązywać 3 lipca 2021. Od tej daty art. 15 zzs 1 ust. 1 pkt 4 stanowi: W okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, w sprawach rozpoznawanych według przepisów kpc w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.

Sędzia zadający pytanie, prof. Krystian Markiewicz (prezes SSP "Iustitia") przypomniał, że art. 6 ust. 2 ustawy zmieniającej stanowi, że sprawy, które przed dniem wejścia w życie ustawy sąd rozpoznawał w składzie innym niż jednego sędziego, w dalszym ciągu prowadzone są przez tego sędziego, któremu sprawa została przydzielona jako referentowi, do zakończenia sprawy w danej instancji. Ustawa wchodziła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia (art. 7 ustawy zmieniającej).

Decyzja prezesa sądu

W świetle treści przytoczonych przepisów jest jasne, że wskutek zmiany art. 15zzs 1 ust. 1 pkt 4 ustawy z 2 marca 2020 r., co nastąpiło 3 lipca 2021 r., po tym dniu doszło do zmiany składu sądu, przy czym możliwość ich utrzymania uzależniona jest od decyzji prezesa sądu. Tak też było w rozpoznawanej sprawie.

Czytaj: Covid zmienia składy w sprawach cywilnych - jednoosobowe co do zasady, "trójki"... wyjątkowo>>

Badając skutki zmiany przepisu, należy - zdaniem prof. Markiewicza - rozważyć prawo do sądu, zasady ustrojowej niezmienności składu sądu oraz zasady procesowej kolegialności składu sądu w postępowaniu odwoławczym.

 

Orzecznictwo TSUE jednoznacznie wskazuje, że prawo do niezależnego sądu odnosi się także do składu rozpoznającego sprawę. Stąd mowa jest o prawie do rozpoznania sprawy przez sędziego neutralnego. Z kolei na gruncie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, kwestia prawidłowego składu orzekającego, zawarta jest w sformułowaniach „rozpatrzenie sprawiedliwe” przez „sąd ustanowiony ustawą”.

Naruszenie prawa europejskiego?

Sędzia uznał, że należy przyjąć, że naruszeniem omawianej normy będzie rozpoznanie sprawy i wydanie orzeczenia przez taki sąd, którego skład będzie sprzeczny z przepisami ustawowymi, czy to procesowymi, czy to ustrojowymi. W związku z korzyściami płynącymi z kolegialnego rozpoznawania spraw w polskim prawie procesowym cywilnym regułą jest, że postępowaniach odwoławczych sąd rozpoznaje sprawy w składzie 3 sędziów (art. 367 § 3 k.p.c., art. 397 § 1 k.p.c., art. 398 ( 10 )k.p.c.). - Należy więc wyprowadzić wniosek, że zmiany doprowadziły do obniżenia standardu ochrony prawnej w sprawach rozpatrywania środków zaskarżenia - czytamy w uzasadnieniu pytania. Według jego autora, przypomnieć trzeba, że państwo ma prawo reorganizować sądownictwo, w tym także co do składu sądów. Czyniąc to, jednak nie może dopuścić do pogorszenia ustawodawstwa i do obniżenia ochrony wartości Unii i osłabienia zasady rządów prawa (non-regression principle, art. 2 TUE).

Odejście od zasady kolegialności

- Cztery lata po wprowadzeniu do systemu polskiego procesu cywilnego zasady niezmienności składu sądu i ponad rok od przyjęcia pierwszych rozwiązań antycovidowych nastąpiło nagłe odejście od zasady kolegialności - wskazuje prof. Markiewicz. I przypomina, że ustawodawca postanowił zwinąć wysoko zawieszone sztandary z hasłem: „zasada niezmienności składu”. Było to uzasadniane walką z Covid19, mimo że polski ustawodawca w tym samym czasie rezygnował z regulacji prawnych przewidujących obostrzenia covidowe. Trudno więc doszukiwać się racjonalnych i proporcjonalnych przyczyn wprowadzenia takich zmian ustrojowych naruszających prawo do sądu właściwego ustanowionego przez ustawę.

- Trzeba dostrzec, że polski ustawodawca nie kryje się z tym, że zagrożenie covidowe raczej jest pretekstem, a nie przyczyną.  Wskazywanie w uzasadnieniu projektu ustawy zmieniającej, że wprowadzenie nowelizacji „Podyktowane jest oczywiście zagrożeniem epidemiologicznym, jakie stwarzają sobie nawzajem trzy osoby zasiadające wspólnie w składzie sądu. Nie ma bowiem znaczenia, czy w sprawie orzeka jeden czy trzech sędziów”, może być odczytywane tylko jako tzw. deklarowane, a nie rzeczywiste cele zmian - twierdzi prof. Markiewicz.

 

 

Inny cel niż zdrowie sędziów

Według sędziego nie ma żadnego usprawiedliwienia dla określenia czasu obowiązywania przepisu również w okresie roku po ustaniu stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii. Zmiany te mają inny cel niż ochrona zdrowia sędziów. - Uzasadnienie projektu zmian należy uznać za kuriozalne wobec powszechnie znanego faktu przebywania sędziów ze sobą w sposób stały w budynkach sądów, w tym wieloosobowych gabinetach - stwierdza sędzia.

Sąd Okręgowy dostrzega, że sprawa ta może uzasadniać skierowanie pytania do Trybunału Konstytucyjnego. Jednak zważywszy na istniejący w Polsce kryzys konstytucyjny a także - wadliwości postępowania przed polskim Trybunałem (wyrok ETPCZ Xero Flor vs. Poland) oraz potrzebę jak najszybszego wprowadzania stanu pewności prawnej, sąd zwrócił się z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego.

Czytaj omówienie w LEX: Warecka Katarzyna, Sędziowie "dublerzy" w składzie TK nie dają gwarancji "sądu ustanowionego ustawą". Omówienie wyroku ETPC z dnia 7 maja 2021 r., 4907/18 (Xero Flor w Polsce) >

SN niejednokrotnie dokonywał badania zgodności przepisów z Konstytucją RP i prawem unijnym. W przekonaniu sądu pytającego zachowuje wobec tego kompetencje do rozstrzygnięcia tego pytania prawnego.

Sygn. akt IV Ca 311/21