Prezydent podpisał nowelizację z 9 marca 2023 r. kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako zmiana kpc 2023). Wprowadza ona do kpc instytucję konwersji, która umożliwia zamianę postępowania sądowego na arbitrażowe, jeśli strony wyrażą zgodę.
Czytaj: Więcej spraw do sądów rejonowych, awanse sędziów - zmiany w kpc do prezydenta>>
Zmiany w kpc na przestrzeni lat
Nowela ma ulepszyć obecnie obowiązujące procedury w postępowaniu cywilnym oraz ułatwić kontakt ze stronami i pełnomocnikami oraz zmniejszyć obciążenie sądów pracą oraz skrócić czas trwania postępowań. Wprowadzane zmiany oparte są o dotychczasowych doświadczeniach wynikających z funkcjonowania instrumentów wprowadzonych nowelizacją z 4 lipca 2019 r. kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. poz. 1469, z późn. zm., dalej jako: „zmiana kpc 2019”). Pomimo krótkiego czasu obowiązywania zmiany kpc 2019 przeanalizowano wprowadzone rozwiązania, pod kątem postulatów środowisk orzeczniczych, oraz pomysłów samych projektodawców. Aktualna nowelizacja ma, co do idei, zmierzać do uproszczenia obowiązujących procedur, co ma przełożyć się na zmniejszenie obciążenia sądów pracą i skrócenie czasu trwania postępowań.
Promocja arbitrażu
Nowela obejmuje różne aspekty samego postępowania cywilnego. Skoro jej celem nadrzędnym jest uproszczenie postępowania, to można powiedzieć, że najdalej idącym uproszczeniem postępowania jest rezygnacja z zasad kodeksu postępowania cywilnego i rozstrzygania sporu przez sąd powszechny i zamiana tych środków na odpowiednio regulaminy poszczególnych stałych sądów arbitrażowych oraz te sądy polubowne.
Takie możliwości daje planowany art. 1161(1) kpc oraz dalej opisane przepisy towarzyszące. Planowane zmiany expresiss verbis wprowadzają możliwość zrezygnowania z „publicznych usług sprawiedliwości” tj. udziału w postępowaniu przed sądem powszechnym oraz przeniesienia sporu do sądu polubownego, czyli wybrania niejako „sprywatyzowanych usług sprawiedliwości”. Znamienita ilość sporów aktualnie zawisłych przed sądami powszechnymi mogłaby zostać transferowana do sądów polubownych.
O ile teoretycznie możliwość taka istniała już wcześniej, nie była jednak premiowana rozpoczęciem biegu przedawnienia na nowo oraz zwrotem z urzędu ¾ opłaty sądowej. Jak słusznie bowiem wskazuje np. mec. Romana Piskuła „Strony zawsze miały prawo zawrzeć zapis na sąd polubowny już po zawiśnięciu sporu przed sądem powszechnym. Powód mógł cofnąć pozew bez zrzeczenia się roszczenia i – jeżeli nastąpiłoby to przed pierwszym posiedzeniem – odzyskać połowę opłaty od pozwu. Taka możliwość nie była jednak szeroko wykorzystywana. Być może perspektywa odzyskania większej części opłaty przynajmniej w niewielkim stopniu zmieni sytuację.”
Czytaj także: Nowelizacja kpc to również zmiany dotyczące arbitrażu>>
Sąd polubowny do czasu prawomocnego wyroku
Zmiana kpc 2023 w artykule 1 pkt 148 dodaje do kodeksu postępowania cywilnego nowy przepis art. 1161(1) k.p.c. o brzmieniu:
- „par. 1. W sprawie zawisłej przed sądem strony mogą poddać spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego aż do momentu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd.
- par. 2. Sąd umorzy postępowanie na zgodny wniosek stron, złożony po zawarciu przez strony zapisu na sąd polubowny, chyba że z treści tego zapisu i okoliczności sprawy wynika, że byłoby to sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzałoby do obejścia prawa albo zapis na sąd polubowny jest nieważny lub bezskuteczny. Termin przedawnienia objętych zapisem na sąd polubowny roszczeń zaczyna biec od nowa od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania.”.
Samo sformułowanie przepisu „na zgodny wniosek stron” wymaga w pierwszej kolejności istnienia pomiędzy stronami płaszczyzny porozumienia. Po wejściu w życie nowych przepisów prawnicy powinni sprawdzić więc, które z prowadzonych sporów posiadają taki potencjał oraz podjąć decyzję, czy nie skorzystać z któregoś wielu sądów polubownych i czy takiej rekomendacji nie udzielić swoim klientom.
Zakładając jednak, że ten warunek tj. warunek porozumienia stron co do woli zmiany podmiotu świadczącego usługę sprawiedliwości zostanie spełniony, dokumentem który będzie wymagany dla zakończenia postępowania w sądzie powszechnym (umorzenia postępowania) jest zgodny wniosek stron. Wniosek taki może zostać złożony dopiero po zawarciu zapisu na sąd polubowny. Strony powinny zatem ustalić również treść zapisu na sąd polubowny. Kognicja sądu powszechnego w zakresie podstawy umorzenia postępowania z planowanego art. 1161(1) k.p.c. ogranicza się do badania treści zapisu na sąd polubowny oraz okoliczności sprawy. Sąd odmówi umorzenia jeżeli wskutek badania ustali, że umorzenie postępowania będzie sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzałoby do obejścia prawa albo zapis na sąd polubowny jest nieważny lub bezskuteczny.
Czytaj w LEX: Zdatność arbitrażowa sporów o prawa majątkowe >>
A contrario zatem postanowienie o umorzeniu potwierdzać będzie, że zapis na sąd polubowny jest ważny i skuteczny. Najprostsze będą zapewne sytuacje, gdy strony zdecydują się na skorzystanie ze standardowych klauzul rekomendowanych przez sąd arbitrażowy, któremu mają zamiar powierzyć swoją sprawę po umorzeniu postępowania w trybie art. 1161(1) par. 2 k.p.c. Wydaje się, że należałoby postulować, aby sądy polubowne opracowały i opublikowały wprost proponowane brzmienie modelowych klauzul arbitrażowych (albo jak stanowi przepis „zapisów na sąd polubowny”) związanych z planowanym art. 1161(1) par. 2 k.p.c.
Przykładowo na stronie Sądu Arbitrażowego Krajowej Izby Gospodarczej modelowa klauzula arbitrażowa brzmi aktualnie tak: „Wszelkie spory wynikające z tej umowy lub pozostające w związku z nią będą rozstrzygane ostatecznie na podstawie Regulaminu Arbitrażowego Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, obowiązującego w dniu wszczęcia postępowania, przez arbitra lub arbitrów powołanych zgodnie z tym Regulaminem.
Można wyobrazić sobie jej przemodelowanie, na klauzulę: „Wszelkie spory objęte postępowaniem przed Sądem .... prowadzonym za sygnaturą akt ...., w związku z zawarciem przez strony niniejszego zapisu na sąd polubowny będą rozstrzygane ostatecznie po prawomocnym umorzeniu postępowania na podstawie wskazanej w art. 1161(1) k.p.c. na podstawie regulaminu Arbitrażowego Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, obowiązującego w dniu wszczęcia postępowania, przez arbitra lub arbitrów powołanych zgodnie z tym Regulaminem.”. Pytanie czy tak skonstruowana przykładowa klauzula jest prawidłowa być może znajdzie kiedyś odpowiedź w orzecznictwie.
Bardziej skomplikowana będzie zapewne sytuacja, w której strony powierzą rozstrzygnięcie sporu sądowi polubownemu ad hoc stosując specyficzną, autorską formułę zapisu na sąd polubowny.
Czytaj w LEX: Dostęp do informacji publicznej zawartej w wyrokach arbitrażowych >>
Brak związania sądu postanowieniem o umorzeniu
Pewne kontrowersje budzi par. 1(1) artykułu 1165 k.p.c. Uregulowanie to wprowadza art. 1 pkt. 125) zmiany kpc 2023, stanowiący: „w art. 1165 po par. 1 dodaje się par. 1(1) w brzmieniu: „ par. 1(1). Sąd z urzędu odrzuca pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli dotyczy on sporu, który był przedmiotem sprawy umorzonej na podstawie art. 1161(1) par 2.”.
Obawiam się, że może dojść do sytuacji, w których po prawomocnym umorzeniu postępowania przez sąd powszechny, sąd polubowny uzna się kolokwialnie mówiąc za niewłaściwy do rozpoznania sporu. Wymagałoby to odmiennej od sądu powszechnego oceny, że zapis na sąd polubowny jest jednak nieważny i nieskuteczny. W konsekwencji doszłoby do sytuacji, w której nie byłoby sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Nie były nim już ani sąd powszechny, ani sąd polubowny. Natomiast powrót do sądu powszechnego sankcjonowany byłby przepisem art. 1165 par. 1(1) k.p.c. tj. odrzuceniem pozwu z urzędu. W takim stanie rzeczy strony mogłyby w praktyce utracić wskutek zastosowania art. 1165 par. 1(1) dostęp do „wymiaru sprawiedliwości” czy to publicznego, czy prywatnego w ogóle.
Proponuje się zatem już teraz (przed wejściem w życie) „uzupełnić nowelizację o wyjątek, zgodnie z którym art. 1165 par. 1(1) kodeksu postępowania cywilnego nie będzie miał zastosowania, gdy sąd polubowny orzeknie o swej niewłaściwości.”
Nim jednak takie postulaty do ww. ustawy zostaną uwzględnione, lub wątpliwości te usunie orzecznictwo, podmiotom zainteresowanym podążeniem tą ścieżką i wyjściem z sądu powszechnego nie pozostaje nic innego aniżeli mitygowanie takiego hipotetycznego ryzyka stosowaniem w miarę standardowych lub nie odbiegających od standardowych klauzul oraz weryfikacją zapisu na sąd polubowny przez sąd powszechny na etapie składania wspólnego wniosku o umorzenie.
Autor: Tobiasz Szychowski, adwokat, partner w MSN Legal Mazepus Szychowski Niedziałek, arbiter Warszawskiego Sądu Arbitrażowego
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.