Nowelizacja z 13 lipca 2023 r. ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz niektórych innych ustaw stanowi, że uchyla się wyjątki co do obrotu nieruchomościami (reglamentowanego przez ustawę z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego), a które zostały dodane przez przepisy ustawy z 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej. To poważna korekta kompetencji fundacji rodzinnej – o ile wejdzie ona w życie. Co jeśli w przyszłości ustawodawca uzna za potrzebne zmiany w kontekście podatków? Fundacje rodzinne to instytucja dla elity, a zatem mogą stać się łatwym celem populistycznej narracji.
Czytaj też: Fundacja rodzinna korzystna podatkowo. KAS rozwiewa wątpliwości
Możliwe fiasko założeń fundacji rodzinnej w praktyce
Zgromadzony w jednym pracowitym pokoleniu majątek może być roztrwoniony nie tylko przez lekkomyślnych spadkobierców. Przeciwnie, majątek skumulowany w fundacji rodzinnej może zostać utracony na skutek niewypłacalności spółek, w których akcje będzie miała fundacja rodzinna albo w wyniku niewypłacalności samej fundacji rodzinnej. Z uwagi na szybki postęp cywilizacyjny, szybkie zmiany, jakie zachodzą w świecie, jest bardzo mało trwałych produktów i usług, które się nie starzeją, są odporne na konkurencję i są mało podatne na ryzyko niewypłacalności. Nie zawsze jest sens zachowania firmy rodzinnej dla przyszłych pokoleń. Niekiedy lepszym rozwiązaniem będzie jej sprzedaż jeszcze za życia jej twórców.
Czytaj w LEX: Funkcjonowanie fundacji rodzinnej, od założenia do wykreślenia z rejestru >
Fundator, który skumuluje swój majątek w fundacji rodzinnej może uzależnić otrzymywanie świadczeń przez beneficjentów od spełnienia szczególnych warunków. Innymi słowy fundator może oczekiwać nawet określonego stylu życia od beneficjentów fundacji rodzinnej. Jednak bardzo rzadko jest tak, że kolejne pokolenia chcą czy nawet mogą kopiować styl życia swoich poprzedników.
Obecna regulacja fundacji rodzinnej oparła się o zasadę neutralności podatkowej. Niemniej neutralność podatkowa fundacji rodzinnej nie ma charakteru umowy społecznej. Nie można zatem wykluczyć, że w sytuacji gdy pojawi się już wiele fundacji rodzinnych, to nie powstanie pokusa kolejnych rządzących do bardziej intensywnego opodatkowania fundacji rodzinnych.
Czytaj w LEX: Fundacja rodzinna - aspekty księgowe >
Przechowalnia majątku na czas działalności o podwyższonym ryzyku
Konstrukcja fundacji rodzinnej pozwoli członkom zarządów spółek kapitałowych, wspólnikom handlowych spółek osobowych odpowiadających całym majątkiem za zobowiązania spółki czy osobom fizycznym prowadzącym działalność gospodarczą na zabezpieczenie swojego majątku „konsumpcyjnego”. Czyli majątku służącego tym osobom i członkom ich rodzin do użytku osobistego. Przepisy polskiego prawa wprowadzają bardzo surową odpowiedzialność za nieterminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości np. spółki. Przy czym wniosek o upadłość powinien zostać złożony na wypadek niewypłacalności, a niewypłacalność w jej klasycznym ujęciu, to przede wszystkim utrata zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
Zobacz nagranie szkolenia w LEX: Fundacje rodzinne, czyli nowe zasady sukcesji w przedsiębiorstwach >
W praktyce stosowanie tej klauzuli generalnej może budzić rozbieżności. Menedżer spółki kapitałowej może dokonać bardziej liberalnej wykładni, natomiast wierzyciel - i na nieszczęście menedżera także sąd – bardziej konserwatywnej. Z kolei w praktyce jest tak, że na wypadek problemów ekonomicznych menedżerowie nie składają raczej pochopnych wniosków o ogłoszenie upadłości, licząc na poprawę sytuacji. Często skutkuje to później ich odpowiedzialnością za zaległości podatkowe spółki, składki na ubezpieczenia społeczne, czy zobowiązania kontraktowe spółki. Ponadto w polskim prawie jest pewien istotny błąd systemowy. Wyraża się on w tym, że choć ustawodawca przyjmuje priorytet restrukturyzacji spółki nad upadłością, to jednak w pewnych określonych przypadkach, gdy restrukturyzacja spółki się nie uda, to menedżer może ponosić odpowiedzialność jak za brak złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Tymczasem w zamian za wniesiony wkład do fundacji rodzinnej fundator nie utrzymuje ekwiwalentu majątkowego (tak jak to się dzieje w przypadku wniesienia wkładu do spółki kapitałowej), który może stanowić surogat nadający się do egzekucji. Prawa i obowiązki fundatora fundacji rodzinnej są niezbywalne. Tak samo niezbywalne są prawa beneficjenta fundacji rodzinnej. Zbywalne są natomiast wierzytelności beneficjenta w stosunku do fundacji rodzinnej. Ustawodawca pozwala na łączenie funkcji fundatora i beneficjenta fundacji jak i piastuna wszystkich obligatoryjnych organów: członka zarządu fundacji, członka zgromadzenia beneficjentów. Fundacja rodzinna może zostać zawiązana na określony okres czasu (przewidywany czas aktywności podwyższonego ryzyka) albo na czas nieokreślony. W tym ostatnim przypadku statut fundacji może pozwolić na łatwe rozwiązanie fundacji na żądanie fundatora. Fundator, co do zasady, ma pierwszeństwo w otrzymywaniu majątku likwidowanej fundacji rodzinnej.
Fundacje rodzinna może zatem służyć jako klasyczna przechowalnia majątku menedżera na czas prowadzenia działalności grożącej odpowiedzialnością finansową z własnego majątku. Fundacja rodzinna jest przy tym bardziej atrakcyjnym sposobem zabezpieczenia się menedżera niż rozdzielność majątkowa (intercyza małżeńska) i skumulowanie majątku u współmałżonka. Fundacja rodzina w przeciwieństwie do współmałżonka, jest całkowicie podporządkowana woli menedżera jako jedynego fundatora, beneficjenta, jedynego członka zarządu fundacji rodzinnej. Minimalna wartość składnika majątkowego wniesionego do fundacji rodzinnej to 100.000 zł. Zatem już samo mieszkanie zazwyczaj ma większą wartość niż próg minimalnego wkładu. Fundacja rodzinna nie jest jednak sposobem na ucieczkę z majątkiem przed już istniejącymi długami. Fundacja rodzinna odpowiada za zobowiązania fundatora powstałe przed założeniem fundacji rodzinnej. Ponadto w stosunku do fundacji rodzinnej wierzyciel może skorzystać z instrumentu skargi pauliańskiej. Zatem fundacja rodzinna może być sposobem na ochronę przed ewentualnymi przyszłymi zobowiązaniami
Zobacz procedurę w LEX: Zakres odpowiedzialności fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora >
Sposób na odchudzenie oświadczenia majątkowego polityków
Fundacja rodzinna musi być bardzo zręcznym instrumentem dla kandydatów na polityków (od szczebla samorządowego po szczebel ogólnopolski) posiadających niemałe majątki, których skład niekoniecznie chcieliby podawać do wiadomości publicznej. Kandydat na polityka może zatem utworzyć fundację rodzinną. W zamian za wniesionej do niej mienie nie otrzymuje ekwiwalentu w postaci akcji czy udziałów, które podlegałyby wpisowi do oświadczenia majątkowego. Po zakończeniu działalności publicznej były polityk może po prostu rozwiązać fundację rodzinną i przejąć jej likwidowany majątek.
Sprawdź w LEX: Czy wnoszenie mienia do fundacji rodzinnej podlega opodatkowaniu VAT? >
Sposób na ułożenie relacji majątkowych pomiędzy konkubentami różnej lub tej samej płci
Fundacje rodzinne wbrew swojej nazwie nie muszą służyć do układania relacji wyłącznie pomiędzy członkami rodziny czyli małżonkami, krewnymi i powinowatymi. Beneficjentem jak i fundatorem mogą być osoby w stosunku do siebie całkowicie obce. Fundacja rodzina może być zatem platformą dla ułożenia sobie relacji pomiędzy osobami pozostającymi w związkach konkubenckich różnej lub tej samej płci. Przy takiej konfiguracji powstają dodatkowe obciążenia podatkowe, niemniej i tak fundacja rodzinna może wydać się atrakcyjniejszym sposobem dla zabezpieczenia spraw majątkowych osób pozostających w związkach faktycznych niż np. spółka cywilna. Odpowiednio wcześnie założono fundację rodzinna może pozwolić na uniknięcie wypłacenia zachowku uprawnionym członkom rodziny.
Fundacja rodzinna jako swoista alternatywa wobec umów majątkowych małżeńskich
Fundacje rodzinne może być do pewnego stopnia alternatywą dla ułożenia relacji majątkowych pomiędzy małżonkami w drodze intercyzy, zarówno przed jak i po zawarciu związku małżeńskiego. Na przykład małżonkowie pozostający we wspólności ustawowej mogą wnieść do fundacji rodzinnej składnik majątku, który już jako majątek fundacji nie będzie przedmiotem jakiejkolwiek wspólności. Zasady likwidacji majątku fundacji w rodzinnej mogą być w zasadzie dowolne - jeżeli fundatorami byli oboje małżonkowie, to możliwe jest przewidzenie różnego parytetu udziału w dywidendzie likwidacyjnej fundacji rodzinnej. W efekcie majątek wspólny „przepuszczony” przez założoną a następnie zlikwidowaną fundację rodzinną, przy spełnieniu pewnych dodatkowych warunków, może być później dzielony według nierównych proporcji.
Sposób na obejście zachowku
Ustawa o fundacji rodzinnej wprowadziła istotne zmiany w zakresie prawa spadkowego. Obyło się przy tym bez szerszej dyskusji w gronie cywilistów. Otóż w pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że w pewnych sytuacjach, w której do fundacji rodzinnej zostało wniesione dowolne mienie (niekoniecznie będące firmą rodzinną), może ono nie podlegać rozliczeniu w ramach zachowku.
prof. dr hab. Rafał Adamus, radca prawny z Uniwersytetu Opolskiego
Sprawdź w LEX:
Jak ustalić podstawę opodatkowania fundacji rodzinnej? >
Czy fundacja rodzinna może nabyć i odpłatnie zbyć udziały w spółce z o.o.? >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
