1. Wprowadzenie
Kodeks cywilny w dziale regulującym umowy o roboty budowlane (art. 647-658 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) - dalej k.c.) nie reguluje wprost problematyki związanej z terminami realizacji robót. Oznacza to, że w materii tej znajdują zastosowanie ogólne reguły kodeksu cywilnego. W konsekwencji „zasady określania terminu spełnienia świadczenia określa art. 455 k.c. Termin ten może być określony w umowie, albo wynikać z właściwości zobowiązania. W braku takich przesłanek świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu" [tak: Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 listopada 2002 r., V CKN 1300/2000]. Termin wykonania zobowiązania może być określany ściśle, za pomocą daty albo przez inne wskazanie konkretnego dnia bądź przez odwołanie do zdarzeń, jakie nastąpią w przyszłości. Podstawowe znaczenie dla umowy o roboty budowlane posiada określenie terminu świadczenia wykonawcy, z chwilą nadejścia tego terminu świadczenie to staje się bowiem wymagalne w tym sensie, że z chwilą tą wykonawca jako dłużnik zostaje obciążony obowiązkiem realizacji robót, zaś inwestor jako wierzyciel tego obowiązku może z tym momentem żądać zaspokojenia. Co za tym idzie, strony umowy o roboty budowlane osiągną, w aspekcie czasowym, zamierzony rezultat wykonania umowy tylko jeśli należycie, świadomie i precyzyjnie sformułują postanowienia określające terminy wymagalności wzajemnych świadczeń.
Umowa o roboty budowlane odnośnie do terminów zajmuje się najczęściej następującymi zagadnieniami:
- termin rozpoczęcia wykonania umowy lub robót budowlanych;
- terminy odbiorów przejściowych, częściowych i odbioru końcowego
- termin zakończenia wykonania robót albo zakończenia wykonania umowy;
- terminy wykonania przez Wykonawcę określonych robót;
- okoliczności uzasadniające zmianę terminów w czasie trwania robót;
- skutki opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu robót.
Warto mieć na uwadze na wstępie rozważań o terminach, że w myśl art. 457 k.c. termin spełnienia świadczenia oznaczony przez czynność prawną poczytuje się w razie wątpliwości za zastrzeżony na korzyść dłużnika.

2. Termin rozpoczęcia wykonania umowy o roboty budowlane

Brak określenia terminu rozpoczęcia wykonywania umowy może skutkować rozbieżnościami co do rozumienia momentu początkowego biegu terminu wykonania umowy, szczególnie w sytuacji, gdy termin realizacji umowy został określony nie za pomocą daty, tylko przez przywołanie określonego odcinka czasu (np.: dwa tygodnie, trzy miesiące itp.). Terminem początkowym dla wykonania umowy może być bowiem zarówno dzień zawarcia umowy, jak i dzień przejęcia placu budowy albo dzień rozpoczęcia wykonywania robót albo prac przygotowawczych.
To, w jaki sposób określony zostanie moment, kiedy wykonawca obowiązany jest przystąpić do wykonywania umowy, może posiadać istotne znaczenie dla jego odpowiedzialności za zwłokę w przystąpieniu do robót albo w wykonaniu umowy. Kalkulując czas wykonania umowy i na przykład umawiając się na tygodniowy okres realizacji robót budowlanych określonej branży, trzeba mieć bowiem świadomość, że dopuszczalność rozpoczęcia wykonywania tych robót a zatem i czas ich trwania zależny jest bowiem od szeregu czynników, spośród których najpoważniejsze znaczenie posiadają:
- ostateczność decyzji o pozwoleniu na budowę – warunkująca zgodnie z art. 28 ust. 1 i art. 41 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.) - dalej pr. bud. dopuszczalność przystąpienia do prac przygotowawczych i budowy (wytyczenie geodezyjne obiektów w terenie; wykonanie niwelacji terenu; zagospodarowanie terenu budowy wraz z budową tymczasowych obiektów; wykonanie przyłączy do sieci infrastruktury technicznej na potrzeby budowy).
- protokolarne przejęcie od inwestora terenu budowy (art. 22 pkt 1 pr. bud.);
- opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (art. 21a pr. bud.);

- uzyskanie decyzji zatwierdzającej program gospodarki odpadami niebezpiecznymi, jeżeli wykonawca wytwarza odpady niebezpieczne w ilości powyżej 0,1 Mg rocznie albo przedłożenie informacji o wytwarzanych odpadach oraz o sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami, jeżeli wytwarza odpady niebezpieczne w ilości do 0,1 Mg rocznie albo powyżej 5 Mg rocznie odpadów innych niż niebezpieczne; masy powyższe odnoszone są do obszaru powiatu, którego dotyczy budowa (art. 17, art. 19 i art. 24 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.) - dalej u.o.). Wniosek o zatwierdzenie programu gospodarki odpadami niebezpiecznymi, do którego dołącza się ten program, wytwórca odpadów niebezpiecznych obowiązany jest przedłożyć właściwemu organowi na 30 dni przed rozpoczęciem działalności powodującej powstawanie odpadów niebezpiecznych lub zmianą tej działalności wpływającą na rodzaj, ilość wytwarzanych odpadów niebezpiecznych lub sposób gospodarowania nimi; ww. informację przedkłada się właściwemu organowi w terminie 30 dni przed rozpoczęciem działalności powodującej powstawanie odpadów lub zmianą tej działalności wpływającą na ilość lub rodzaj wytwarzanych odpadów lub sposobów gospodarowania nimi.
W tym świetle poprzestanie na klauzuli: „Rozpoczęcie Wykonywania Przedmiotu Umowy ustalono na dzień określony w Harmonogramie Ogólnym Wykonania Przedmiotu Umowy", czy: „Rozpoczęcie Wykonywania Przedmiotu Umowy ustalono na dzień protokolarnego przejęcia terenu budowy", bez szczegółowego uregulowania ww. zagadnień pociąga za sobą ryzyko popadnięcia w zwłokę w wykonywaniu umowy jeszcze przed faktycznym rozpoczęciem jej realizacji.

3. Termin zakończenia wykonania umowy o roboty budowlane

Ścisłe określenie momentu zakończenia wykonania robót budowlanych, polega tak na określeniu daty, jak i czynności, której lub których dokonanie identyfikuje się jako faktyczne zakończenie wykonywania robót. Nie wyczerpuje powyższego wymagania spotykany często, ogólny zapis, iż: „Strony ustalają termin wykonania umowy na dzień.....", z klauzuli takiej nie wynika bowiem, czy za taki dzień strony uznawać będą termin:
zgłoszenia przez wykonawcę wpisem do dziennika budowy gotowości odbioru końcowego robót,
potwierdzenia takiego wpisu przez inspektora nadzoru,
dokonania odbioru końcowego robót, tj. sporządzenia protokołu takiego odbioru,
dokonania odbioru końcowego robót, którego ustalenia będą wskazywać na brak wad lub usterek w odniesieniu do wykonanych robót lub obiektu budowlanego, którego dotyczyły,
złożenia przez wykonawcę dokumentacji powykonawczej,
zakończenia wykonywania wymaganych badań lub sprawdzeń albo rozruchu technologicznego,
czy też inny.

Przykładem klauzuli umownej, która, jako opcja minimum, koryguje opisaną niejednoznaczność może być zapis: „Zakończenie Wykonywania Przedmiotu Umowy rozumiane jako dzień zgłoszenia przez Wykonawcę gotowości odbioru końcowego Przedmiotu Umowy nastąpi do dnia..............." Nie daje on wprawdzie możliwości uznania umowy za wykonaną w wyznaczanym terminie, bo ten element przesądzany będzie dopiero protokołem odbioru końcowego robót, który zazwyczaj ma dodatkowo status dokumentu uprawniającego wykonawcę do wystawienia faktury, nie mniej jednak pozwala na uniknięcie zarzutu zwłoki wykonawcy w sytuacji, gdy rzeczywistym powodem przekroczenia terminu jest manipulacja inwestora terminem przystąpienia do odbioru albo przewlekanie czynności odbioru albo odraczanie odbioru pod bezzasadnym zarzutem istnienia wad lub usterek wykonanych robót. Jeżeli zapisowi powyższemu towarzyszyć będzie określenie ram czasowych dla procedury odbioru i przykładowo prawo dokonania jednostronnego odbioru i wystawienia faktury na wypadek określonej zwłoki inwestora w odbiorze, postanowienia takie stanowić będą dla wykonawcy realne zabezpieczenie płatności wynagrodzenia, bez prawa wystawienia faktury nie może wszak dochodzić zapłaty, jak i uniemożliwią obciążanie wykonawcy, z powodu takich manipulacji, karami umownymi za opóźnienie, liczonymi instrumentalnie względem daty wyznaczonej w umowie.
Opisany przykład nie umniejsza jednak faktu, że powszechną praktyką jest przyjmowanie w umowach o roboty budowlane, że chwilą zakończenia wykonywania tej umowy jest dokonanie protokolarnego, często stwierdzonego podpisami obu stron, odbioru końcowego wykonanych robót. Gotowość albo dokonanie odbioru robót posiadają w konsekwencji kluczowe znaczenie dla określenia momentu wykonania umowy o roboty budowlane.
(...)