Aktualnie, kwestie związane z szeroko rozumianą rekultywacją regulowane są w czterech aktach prawnych:
1)ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych;
2)ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska;
3)ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie i wydanych na jej podstawie aktach wykonawczych;
4)ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw.

Ustawy te zawierają regulacje prawne odnoszące się do różnych stanów faktycznych, uzależniając zastosowanie zawartych w nich procedur m.in. od rodzaju degradacji powierzchni ziemi (zanieczyszczenie lub zmiana naturalnego ukształtowania), czasu, w jakim degradacja nastąpiła, podmiotu odpowiedzialnego za rekultywację, sposobu rekultywacji, czy też kategorii użytkowania gruntu. Pomijając ustawę o ochronie gruntów rolnych i leśnych, która co do zasady znajduje zastosowanie jedynie do tych dwóch kategorii gruntów, każdy pozostały przypadek wymagający rekultywacji rozpatrywany jest w kontekście zastosowania właściwych przepisów powołanych ustaw. Ustawa nowelizująca wprowadza szereg zmian w tych regulacjach. W szczególności istotne zmiany w zakresie ochrony powierzchni ziemi wprowadzone zostały na gruncie ustawy Prawo ochrony środowiska. W ustawie dodano szereg zupełnie nowych przepisów w tym zakresie.

Ocena zanieczyszczenia powierzchni ziemi


Ocena zanieczyszczenia powierzchni ziemi będzie dokonywana na podstawie przekroczenia dopuszczalnych zawartości substancji powodujących ryzyko w glebie lub w ziemi, oznaczających zawartość, poniżej której żadna z funkcji pełnionych przez powierzchnię ziemi nie jest znacząco naruszona, z uwzględnieniem wpływu tej substancji na zdrowie ludzi i stan środowiska. Z kolei funkcję pełnioną przez powierzchnię ziemi oceniać się będzie na podstawie jej faktycznego zagospodarowania i wykorzystania, chyba że inna funkcja wynika z planu zagospodarowania przestrzennego. Gleba, ziemia lub wody gruntowe nie będą uznawane za zanieczyszczone, jeżeli stwierdzone w nich zawartości substancji będą pochodzenia naturalnego. Sposób prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi zostanie określony w drodze rozporządzenia przez Ministra do spraw środowiska.


Historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi

Pojęcie historycznego zanieczyszczenia powierzchni ziemi dodane zostało do katalogu definicji legalnych ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.) – dalej: p.o.ś. Rozumie się przez nie zanieczyszczenie powierzchni ziemi, które zaistniało przed dniem 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed dniem 30 kwietnia 2007 r. Przy czym rozumie się przez to także szkodę w środowisku w powierzchni ziemi w rozumieniu art. 6 pkt 11 lit. c ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2014 r. poz. 210), która została spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat.

Zauważyć należy, że dotychczas, pomimo braku legalnej definicji historycznego zanieczyszczenia powierzchni ziemi, pojęcie to faktycznie funkcjonowało w systemie, odnosząc się do szkód, które powstały przed dniem 30 kwietnia 2007 r. i do których nie znajdowały zastosowania przepisy ustawy szkodowej. Jednak po przeanalizowaniu treści dyrektywy 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (dyrektywa ELD) oraz przepisów ustawy szkodowej nasunął się wniosek, że wyłączając stosowanie ustawy szkodowej do przedawnionych szkód w środowisku, które wystąpiły po dniu 30 kwietnia 2007 r., ale od których wystąpienia upłynęło ponad 30 lat, brak jest przepisów, które znajdą zastosowanie w tego typu sytuacjach po 2037 r. Wprowadzenie definicji historycznych zanieczyszczeń poprzez podanie daty granicznej pozwoli zatem w bardziej prosty sposób rozróżnić zanieczyszczenia powierzchni ziemi i stosować właściwą podstawę prawną przy podejmowaniu remediacji.

Na gruncie nowej regulacji Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska będzie prowadził przy użyciu systemu teleinformatycznego rejestr historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi, do którego zasobów bezpośredni dostęp będą posiadać organy ochrony środowiska oraz organy Inspekcji Ochrony Środowiska. Regionalny dyrektor ochrony środowiska, w drodze decyzji skierowanej do władającego powierzchnią ziemi będzie dokonywał do rejestru wpisu o potencjalnym historycznym zanieczyszczeniu powierzchni ziemi oraz dokonywał wykreślenia wpisu, jeżeli zanieczyszczenie nie zostanie potwierdzone. Władający powierzchnią ziemi, który stwierdził historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi na terenie będącym w jego władaniu, będzie z kolei obowiązany niezwłocznie zgłosić ten fakt regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska. Natomiast każdy, kto stwierdzi potencjalne historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi, będzie mógł zgłosić ten fakt staroście. Regionalny dyrektor będzie mógł w drodze decyzji, nałożyć na władającego powierzchnią ziemi będącego podmiotem korzystającym ze środowiska, obowiązek wykonania badań zanieczyszczenia gleby i ziemi oraz wyznaczyć termin przedłożenia wyników tych badań w stosunku do terenu, na którym była prowadzona przed dniem 30 kwietnia 2007 r. działalność mogąca z dużym prawdopodobieństwem powodować historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi oraz istnieją przesłanki wskazujące na występowanie historycznego zanieczyszczenia powierzchni ziemi.

Obowiązek remediacji

Nowy art. 101h p.o.ś. zobowiązuję władającego powierzchnią ziemi, na której występuje historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi do przeprowadzenia remediacji. Pojęcie remediacji zostało zdefiniowane ustawowo i rozumie się przez nie poddanie gleby, ziemi i wód gruntowych działaniom mającym na celu usunięcie lub zmniejszenie ilości substancji powodujących ryzyko, ich kontrolowanie oraz ograniczenie rozprzestrzeniania się, tak aby teren zanieczyszczony przestał stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego w przyszłości sposobu użytkowania terenu. Remediacja może również polegać na samooczyszczaniu, jeżeli przynosi największe korzyści dla środowiska.@page_break@

Przyjęto zatem domniemanie odpowiedzialności władającego powierzchnią ziemi za zanieczyszczenia gleby lub ziemi w okresie jego władania. Odpowiedzialności tej można uniknąć w przypadku wykazania, że za zanieczyszczenie odpowiada inny podmiot oraz, że powstało ono bez jego zgody i wiedzy. Jeżeli bowiem władający powierzchnią ziemi wykaże, że historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi dokonane po dniu objęcia przez niego władania spowodował inny wskazany podmiot, (tzw. "inny sprawca"), obowiązek przeprowadzenia remediacji spoczywać będzie na tym innym sprawcy. Jeżeli jednak zanieczyszczenie zostało spowodowane przez innego sprawcę za zgodą lub wiedzą władającego powierzchnią ziemi, władający powierzchnią ziemi będzie obowiązany do przeprowadzenia remediacji solidarnie z innym sprawcą.
 

Regionalny dyrektor ochrony środowiska będzie przeprowadzał remediację w sytuacjach wyjątkowych, gdy nie znajdzie w pełni zastosowania zasada „zanieczyszczający płaci”. Będą to sytuacje, gdy:
1) nie można wszcząć wobec władającego powierzchnią ziemi postępowania egzekucyjnego dotyczącego obowiązku przeprowadzenia remediacji albo egzekucja okazała się bezskuteczna;
2) władający powierzchnią ziemi wykaże, że zanieczyszczenie, dokonane po dniu objęcia przez niego władania, spowodował inny sprawca, wobec którego nie można wszcząć postępowania egzekucyjnego dotyczącego obowiązku przeprowadzenia remediacji, lub egzekucja okazała się bezskuteczna;
3) władający powierzchnią ziemi dokonał zgłoszenia na podstawie art. 12 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 100, poz. 1085, z późn. zm) oraz starosta uwzględnił zgłoszenie w rejestrze zawierającym informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenie standardów jakości gleby lub ziemi,  z wyszczególnieniem terenów, na których obowiązek rekultywacji obciążał starostę.

Jedyną sytuacją w której RDOŚ będzie mógł przeprowadzić remediację, mimo możliwości zidentyfikowania i pociągnięcia do odpowiedzialności władającego powierzchnią ziemi lub rzeczywistego sprawcy będzie sytuacja zagrożenia dla zdrowia ludzi lub możliwość zaistnienia nieodwracalnych szkód w środowisku. W takim przypadku, RDOŚ nałoży w drodze decyzji na władającego powierzchnią ziemi obowiązek zwrotu poniesionych kosztów remediacji, określając w niej wysokość, sposób i termin ich uiszczenia.

Koszty remediacji obejmą koszty:
1) badań zanieczyszczenia gleby i ziemi;
2) opracowania projektu planu remediacji;
3) przeprowadzenia remediacji.
Jeżeli władający powierzchnią ziemi wykaże, że historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi dokonane po dniu objęcia przez niego władania, której remediacja spowodowała poniesienie kosztów, spowodował inny sprawca, regionalny dyrektor ochrony środowiska nałoży, w drodze decyzji, obowiązek zwrotu tych kosztów na innego sprawcę, określając w niej wysokość, sposób i termin ich uiszczenia.

Remediację historycznego zanieczyszczenia powierzchni ziemi przeprowadzana będzie zgodnie z planem remediacji. Informacje zawarte w planie remediacji, stanowią podstawę do wybrania odpowiedniego sposobu przeprowadzenia remediacji. Dlatego też w art. 101l ust. 2 p.o.ś. zobowiązano obowiązanego do przeprowadzenia remediacji do przedłożenia wniosku o wydanie decyzji ustalającej plan remediacji, który zawiera projekt planu remediacji.

Jeżeli zanieczyszczenie wystąpiło na terenie, do którego inny sprawca nie posiada tytułu prawnego, władający powierzchnią ziemi będzie obowiązany umożliwić wykonanie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi, a także przeprowadzenie remediacji zgodnie z planem remediacji. Ma to wyeliminować działania ograniczające bądź uniemożliwiające wykonanie remediacji oraz przeprowadzenie badań oceniających zanieczyszczenie gleby i ziemi przez innego niż władający powierzchnią ziemi sprawcę lub upoważnioną przez niego osobę, czyli w przypadkach, w których nie posiada on tytułu prawnego do terenu, na którym występuje zanieczyszczenie gleby lub ziemi. Stąd też zobowiązuje się władającego powierzchnią ziemi do umożliwienia przeprowadzenia badań i remediacji.

Dopuszczalne są następujące sposoby remediacji:
•usunięcie zanieczyszczenia, przynajmniej do dopuszczalnej zawartości
w glebie i w ziemi substancji powodujących ryzyko;
•inne, niż wskazany wyżej, prowadzące do usunięcia znaczącego zagrożenia dla zdrowia ludzi i stanu środowiska, z uwzględnieniem obecnego i, o ile jest to możliwe, planowanego sposobu użytkowania terenu, takie jak:
 - ozmniejszenie ilości zanieczyszczeń lub
 - oograniczenie możliwości rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń i kontrolowanie zanieczyszczenia poprzez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie, lub
 - oprzeprowadzenie samooczyszczania powierzchni ziemi, ewentualne działania wspomagające samooczyszczanie, kontrolowanie zanieczyszczenia poprzez okresowe prowadzenie badań zanieczyszczenia gleby i ziemi w określonym czasie, ewentualne ograniczenie dostępu ludzi do zanieczyszczonego terenu i ewentualna konieczność zmiany sposobu użytkowania zanieczyszczonego terenu.