Raport wskazuje, że samorządowcom spędza sen z oczu niepokój o finanse. O ile w 2022 r. 70 proc. badanych jako najpoważniejsze wyzwanie na najbliższe lata widziało w finansowaniu zadań bieżących i rozwojowych, to w 2023 r. zagrożenie dla finansowania realizacji zadań wzrosło. Obecnie aż 81 proc. badanych wskazało finansowanie zadań bieżących i utrzymanie płynności finansowej jako największe wyzwanie dla samorządów w perspektywie pięciu lat.
Aż 70 proc. upatruje problemów w inflacji i wysokich, stale rosnących kosztach, a 66 proc. w finansowaniu oświaty. Niepewność finansowania zadań bieżących i rozwojowych również w ubiegłym roku przytłaczały większość uczestników badania LEXOMETR JST - w pytaniu otwartym wymieniło je 67 proc. badanych. Znacznie więcej samorządowców niż w ubiegłym roku wymieniło problemy z utrzymaniem kompetentnej i zaangażowanej kadry urzędniczej oraz zmiany demograficzne, starzejącą się społeczność, odpływ mieszkańców do większych miast.
Samorządowcy jednocześnie nie mogą doczekać się uruchomienia środków UE w finansowaniu zadań i rozwoju, a aż 84 proc. planuje środki UE wykorzystać w realizacji planowanych inwestycji (w ubiegłym roku 73 proc.)
Przeczytaj także: Niska jakość i zmienność prawa problemem samorządów
Poprawki do poprawek, a ustawy pełne wrzutek
Samorządom nie pomaga też niska jakość stanowionego prawa. Na przykład tylko 8,6 proc. samorządowców oceniło pozytywnie wpływ zmian prawnych na finansowanie JST w długofalowej perspektywie. 55 proc. badanych oceniło negatywnie zmiany w prawie, wpływające na funkcjonowanie JST i jest to 5 proc. mniej niż w 2022 r. Tylko jedna osoba oceniła jakość zmian bardzo dobrze, a 7 proc. dobrze. Oceny przeciętne stanowią 37 proc., ale w uzasadnieniach nie brakuje krytycznych ocen, co do chaotyczności zmian i często ich wzajemnej sprzeczności.
- W porównaniu z ubiegłym rokiem odczuwa się delikatny spadek napięcia związany z jakością prawa, mimo że w dalszym ciągu samorządy borykają się ze zmianami zmniejszającymi przychody JST z PIT i CIT na rzecz „ręcznie” kierowanych państwowych programów wsparcia finansowania inwestycji oraz brakiem środków z funduszy unijnych - wskazuje Elżbieta Piotrowska-Albin, dyrektor Działu Badań i Analiz Wolters Kluwer Polska, inicjatorka LEXOMETRU poświęconego problemom samorządów.
Zobacz też w LEX: Projekty ustaw – zmiany w prawie istotne dla jednostek samorządu terytorialnego >
Ponad 59 proc. samorządowców uważa, że tempo wprowadzenia zmian jest szybkie lub bardzo szybkie. Wytykają zbyt częste i szybko wprowadzane poprawki do przepisów właśnie wprowadzanych w życie. Chaotyczne, nieprzewidywalne, nieprzemyślane, niedopracowane, zawiłe zmiany w prawie, niedostosowane do potrzeb JST. Na dodatek przeprowadzane bez konsultacji społecznych ze zbyt krótkim vacatio legis. Powoduje to destabilizację pracy JST, problemy z wdrażaniem zmian, ryzyko błędów.
Zobacz nagranie szkolenia: Monitorowanie i ocena kontroli zarządczej - właściwy dobór mechanizmów kontrolnych >
- Samorządowcy wskazali też, że ciężko nadążyć za tempem zmian, które niejednokrotnie przyjmują inny kształt niż zapowiadany pierwotnie. Ankietowanym towarzyszy poczucie niestabilności systemu prawnego, między innymi dlatego, że nowelizacje przepisów nie są konsultowane z ich odbiorcami i są punktowe, czyli nie znajdują odzwierciedlenia w całej regulacji danego zagadnienia prawnego. Prawo jest tworzone coraz częściej "na kolanie" i służy osiąganiu celów politycznych, a to nieustająco niepokoi – komentuje Anna Stańczuk, redaktor naczelna Działu Administracja Publiczna Wolters Kluwer Polska .
Jednocześnie część rozmówców (17 proc.) zwraca uwagę, że w niektórych obszarach zmiany następują za wolno. Na przykład w zakresie zarządzania kryzysowego (rząd do tej pory nie skierował do Sejmu ustawy o ochronie ludności).
Złe prawo rodzi ryzyko błędnych decyzji
Aż 76 proc. samorządów stwierdziło, że zmiany w prawie są niedopracowane. Niemal taki sam odsetek wskazał, że ma problemy z wdrażaniem zmian w prawie. Wśród złych przepisów wymieniane są Polski Ład, obszerne zmiany w kodeksie pracy (praca zdalna, regulaminy pracy, urlopy rodzicielskie, itd.), regulacje dotyczące pomocy dla Ukrainy, sprzedaży węgla i rekompensat, rejestru umów, finansowania JST, przepisów COVID, prawa budowlanego i geodezji.
Czytaj też w LEX: Nowe zasady przy uchwalaniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego >
- W odniesieniu do tempa wprowadzania zmian w prawie, oceny niewątpliwie odnoszą się do oczekiwań samorządów, tzn. tam, gdzie same samorządy widzą potrzebę zmian, tych zmian brakuje, zaś zmiany (w wielu przypadkach oceniane negatywnie) pojawiają się w odniesieniu do obszarów, które w ocenie samorządów działały prawidłowo lub też względnie prawidłowo – komentuje Mateusz Karciarz z Kancelarii Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy sp.k. w Poznaniu.
- Zdarzają się ogromne problemy interpretacyjne wobec nowo wprowadzanych przepisów. W tym wypadku najbardziej cierpią bezpośredni adresaci. Czasem trudno daną normę bez wątpliwości wyłożyć na poszczególne jej części – miewamy problemy z właściwym zidentyfikowaniem nie tylko hipotezy, ale i dyspozycji – wskazuje Patrycja Szulin, audytor wewnętrzny w jednostce samorządu terytorialnego. A zła interpretacja prawa i błędna decyzja na początku powoduje efekt kuli śnieżnej: generuje błędne rozstrzygnięcia, ryzyko odpowiedzialności prawnej za błędne decyzje, uruchomia ryzyko finansowe błędnie podejmowanych działań.
Czytaj też w LEX: Aplikacja mObywatel w praktyce samorządowej >
Kontrowersyjne zmiany w kodeksie wyborczym
Autorzy II edycji LEXOMETR zbadali także opinie samorządowców na temat zmian kodeksu wyborczego ze stycznia 2023 r. które w założeniu mają podnieść frekwencję wyborczą. Nowelizację bardzo dobrze ocenia jedynie 4 proc. ankietowanych, dobrze zaledwie 11 proc. Większość samorządów uważa, że samorządy nie mają odpowiednich zasobów finansowych i kadrowych na realizację zadań wynikających ze zmian kodeksu wyborczego. A ustawodawca nałożył na nie m.in. konieczność zapewnienia bezpłatnego transportu do i z komisji dla wyborców niepełnosprawnych oraz tych, którzy najpóźniej w dniu wyborów ukończą 60 rok życia.
Czytaj też w LEX: Gminne obowiązki profrekwencyjne w wyborach parlamentarnych w 2023 r. >
- Ustawodawca w całości powierzył to zadanie samorządom i na nich przeniósł całą odpowiedzialność za jego wykonanie. Niewątpliwie, kontrowersje budzi fakt, iż brak jest regulacji ustalających zasady i reguły, jakim winien podporządkować się wyborca, korzystając z darmowego transportu. Wspomniane regulacje, gminy muszą tworzyć i wdrażać we własnym zakresie – wskazuje Rafał Miszczuk, pełnomocnik Prezydenta Miasta Szczecina ds. organizacji wyborów.
Czytaj też w LEX: Zmiany w obowiązkach samorządowych po nowelizacji Kodeksu wyborczego >
Autorzy badania zdiagnozowali też główne problemy w zarządzaniu urzędem - m.in. system zgłaszania nieprawidłowości, wdrożenie kontroli zarządczej, zarządzania ryzykiem czy procedury działania w sytuacjach kryzysowych. Raport porusza też kwestię cyfryzacji i cyberbezpieczeństwa. Aż 63 proc. ankietowanych dostrzega, że realnym problem jest zagrożenie cyberatakiem. Pozytywną informacją jest to, że zwiększa się liczba spraw załatwianych za pośrednictwem internetu.
Czytaj też w LEX: Cyberbezpieczeństwo jako element kontroli zarządczej >
Raport powstał na bazie 607 kwestionariuszy wypełnionych przez włodarzy, kadrę zarządzającą JST oraz innych doświadczonych samorządowców ze wszystkich szczebli samorządu terytorialnego. Ankieta miała charakter anonimowy.
Zachęcamy do zapoznania się z pełną wersją raportu: LEXOMETR Prawno- Samorządowy 2023
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.