Założeniem leżącym u podstaw stworzenia systemu nieodpłatnej pomocy prawnej było uruchomienie aparatu obejmującego swym działaniem możliwie najszerszą grupę beneficjentów. W pierwszej kolejności należy więc zauważyć, że nieodpłatna pomoc prawna finansowana z budżetu państwa przysługuje jedynie osobom fizycznym.
Czytaj też: Nieodpłatna pomoc prawna: przedstawiamy obowiązki samorządów
Oczywiście, cecha powszechności systemu nie oznacza, że nieodpłatna pomoc prawna przysługuje każdej osobie fizycznej, niezależnie od jej statusu materialnego bądź sytuacji życiowej. Stworzony system pomocy prawnej finansowanej przez państwo jest niewątpliwie instrumentem polityki społecznej państwa, stąd konieczne stało się określenie kategorii podmiotów, którym przysługuje nieodpłatna pomoc, a także procedur sprawdzających uprawnienie do skorzystania z tego rodzaju wsparcia.
Należy jednak zauważyć, iż częściowe skorelowanie systemu nieodpłatnejpomocy prawnej z uprawnieniami do otrzymania świadczeń zgodnie z ustawą o pomocy społecznej wcale nie oznacza, że podstawową cechą beneficjenta systemu jest niedostatek materialny.
Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej – dalej u.n.p.e.p. – uprawnioną do otrzymania nieodpłatnej pomocy prawnej finansowanej z budżetu państwa jest osoba fizyczna kwalifikująca się do jednej z kategorii podmiotów wymienionych we wskazanym przepisie:
a) Osoby uprawnione do świadczeń z pomocy społecznej
b) Osoby posiadające Kartę Dużej Rodziny
c) Kombatanci
d) Weterani działań poza granicami państwa
e) Osoby, które nie ukończyły 26 lat albo ukończyły 65 lat
f) Osoby znajdujące się w sytuacji zagrożenia w wyniku zaistnienia nadzwyczajnych czynników
g) Sytuacje kryzysowe lub zdarzenia losowe
h) Cudzoziemcy
Czytaj też: Dedykowany program pomoże podmiotom realizującym nieodpłatną pomoc prawną
a) Osoby uprawnione do świadczeń z pomocy społecznej
W pierwszej kolejności ustawodawca wskazuje, iż nieodpłatna pomoc prawna przysługuje osobie, której w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej – dalej u.p.s. – i wobec której w tym okresie nie wydano decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia. Zgłaszając się do punktu nieodpłatnej pomocy prawnej, beneficjent powinien – zgodnie z art. 4 ust. 2 pkt 1 u.n.p.e.p. – okazać udzielającemu pomocy oryginał bądź odpis decyzji o przyznaniu świadczenia z pomocy społecznej lub zaświadczenia o udzieleniu świadczenia, o którym mowa w art. 106 ust. 2 u.p.s.
Z uwagi na fakt, iż przyznanie nie wszystkich świadczeń z pomocy społecznej wymaga wydania decyzji administracyjnej (zgodnie z art. 106 ust. 2u.p.s. nie wymaga wydania decyzji udzielenie świadczeń w postaci interwencji kryzysowej, pracy socjalnej, poradnictwa, uczestnictwa w zajęciach klubu samopomocy, klubu samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi, schronienia w formie ogrzewalni i noclegowni, sprawienia pogrzebu, a także przyznanie biletu kredytowanego), beneficjent systemu nieodpłatnej pomocy prawnej winien legitymować się stosowym zaświadczeniem o nadaniu takiego świadczenia.@page_break@
Należy zauważyć, iż zgodnie z przepisem art. 7 u.p.s. pomocy tej udziela się osobom i rodzinom, w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych), trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii. Przyczyną udzielania pomocy społecznej są także zdarzenia losowe i sytuacje kryzysowe, klęski żywiołowe lub ekologiczne. Powodem przyznania pomocy społecznej mogą być ponadto trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy.
Świadczenia gwarantowane przez ustawę o pomocy społecznej dzielą się na dwie podstawowe kategorie – świadczenia pieniężne (art. 36 pkt 1 u.p.s.) oraz świadczenia niepieniężne (art. 36 pkt 2 u.p.s.). Świadczeniami pieniężnymi są: zasiłek stały, zasiłek okresowy, zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie, pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki, świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy, a także wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd.
Zgodnie z art. 36 pkt 2 u.p.s. świadczeniami niepieniężnymi są: praca socjalna, bilet kredytowany, składki na ubezpieczenie zdrowotne, składki na ubezpieczenia społeczne, pomoc rzeczowa (w tym na ekonomiczne usamodzielnienie), sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domachpomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia, mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu pomocyspołecznej, pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie – w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych.
Należy jednak pamiętać, że prawo do otrzymania świadczeń z pomocy społecznej – poza nielicznymi wyjątkami jak klęski i zdarzenia losowe – ograniczone jest odpowiednimi kryteriami dochodowymi. Stąd zapewnienie nieodpłatnej pomocy prawnej osobom, którym przysługuje świadczenie zpomocy społecznej, należy generalnie uznać za zagwarantowanie jej osobom najuboższym.
Celem uszczelnienia systemu przed nieuzasadnionymi przypadkami udzielania pomocy prawnej finansowanej z budżetu państwa osoba uprawniona, o której mowa wyżej, winna złożyć pisemne oświadczenie, że nie wydano wobec niej decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia z pomocyspołecznej. Zgodnie ze wzorem stanowiącym załącznik do ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej deklaracja ta jest obarczona rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.
Zauważyć należy, iż wzór oświadczenia stanowiący załącznik do ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej przewiduje obowiązek wskazania przez uprawnionego numeru PESEL, zaś w przypadku jego braku numeru paszportu albo innego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Z uwagi na zawarcie we wskazanych dokumentach danych osobowych postanowiono, że administratorem danych osobowych zawartych w oświadczeniach będzie starosta (art. 4 ust. 7 u.n.p.e.p.). Zgodnie z art. 7 pkt 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych administratorem danych jest organ, jednostka organizacyjna, podmiot lub osoba, decydujące o celach i środkach przetwarzania danych osobowych. Wszelkie oświadczenia składane przez beneficjentów powinny być zatem przechowywane w warunkach uniemożliwiających dostęp do nich osobom trzecim (art. 4 ust. 6 u.n.p.e.p.), zaś z uwagi na kontrolę prawidłowości udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej administrator danych (starosta) ma obowiązek przechowywania ich przez trzy lata od dnia ich sporządzenia.
Wymóg wskazania numeru PESEL w składanych oświadczeniach (w przypadku jego braku – numeru paszportu albo innego dokumentu stwierdzającego tożsamość) podyktowany jest dwojakimi przesłankami: z jednej strony kontrolą i nadzorem nad zasadnością udzielonych świadczeń nieodpłatnej pomocyprawnej, z drugiej zaś ewentualnym dochodzeniem na drodze sądowej zwrotu równowartości nienależnie otrzymanej pomocy (z uwagi na wymogi formalne pism procesowych). Nie sposób jednak nie wskazać, iż obowiązek podania numeru PESEL wynika jedynie z załącznika do ustawy o nieodpłatnejpomocy prawnej oraz edukacji prawnej. Natomiast zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych przetwarzanie danych osobowych musi być zgodne z przepisami tej ustawy i aktami wykonawczymi. Konieczne jest, aby dane osobowe zbierane były dla oznaczonych i zgodnych z prawem celów, zaś zakres i czas ich przechowywania był adekwatny do przeznaczenia. W przepisach materialnych ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej brak jednak uzasadnienia dla pozyskiwania numerów PESEL beneficjentów oraz wskazania celów, dla których dane te są zbierane. Zatem wykorzystanie zebranych danych zgodnie z zamiarem ustawodawcy może być utrudnione, gdyż zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych mogą być one przetwarzane jedynie w wyraźnie ustawowo wskazanym celu, o ile będzie to niezbędne w konkretnej sytuacji.
Z kolei odpowiedzialność karna za złożenie fałszywego oświadczenia wynika z art. 233 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (składanie fałszywych zeznań). Wskazany przepis penalizuje złożenie fałszywego oświadczenia, jeżeli przepis danej ustawy przewiduje możliwość odebrania takiego oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej. Warunkiem odpowiedzialności za popełnienie tego czynu jest uprzedzenie osoby o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebranie od niej przyrzeczenia. Jednak zawarcie w oświadczeniach składanych na potrzeby uzyskania nieodpłatnejpomocy prawnej – zgodnie z ustawowym wzorem – klauzuli „jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia" zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia (art. 4 ust. 5 u.n.p.e.p.). Złożenie fałszywego oświadczenia zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat trzech.
(...)