Według raportu nadwyżka operacyjna w całym sektorze spadła w 2022 roku do 26,8 mld zł z 36,6 mld zł rok wcześniej. Zmiana ta była konsekwencją nadzwyczajnego wyniku osiągniętego przez polskie samorządy na koniec 2021 roku, spowodowanego jednorazowym transferem środków z budżetu centralnego w grudniu 2021 roku.
Autorzy raportu, Anna Podsiad, Adam Piłat i Mateusz Walewski oceniają, że choć nominalnie nadwyżka operacyjna sektora na koniec 2022 roku znalazła się powyżej poziomów obserwowanych w latach 2018-2020, to odnosząc jej wartość do dochodów bieżących samorządów albo do PKB Polski, sytuacja nie była już tak korzystna. Nadwyżka operacyjna całego sektora stanowiła na koniec 2022 roku zaledwie 0,87 proc. PKB – wyraźnie mniej niż w latach poprzedzających pandemię, a nawet mniej niż w roku 2020.
Badanie BGK wskazuje, że dochody ogółem sektora samorządowego rosną od 2018 roku w tempie zbliżonym do 10 proc. rocznie, ale 2022 r. wzrost był wzrost wyraźnie mniejszy- 3,7 proc. Oznacza to, że o ile w ostatnich latach dochody sektora wahały się w przedziale 12-13 proc. PKB, w ostatnim roku ta relacja spadła do 11,3 proc. W konsekwencji relacja dochodów podatkowych i innych opłat lokalnych do PKB wyniosła w 2022 roku mniej niż w latach 2018-2021.
Czytaj w LEX: Rachunek dochodów jednostek budżetowych - komentarz praktyczny >>
Samorządy z nadwyżkami, ale w miastach z mniejszymi
Autorzy raportu wskazują, że choć wszystkie grupy odnotowały na koniec 2022 r. nadwyżkę przekraczającą 4 proc dochodów bieżących, to w najtrudniejszej sytuacji znajdują się:
- gminy miejskie - nadwyżka operacyjna 4,21 proc,
- miasta na prawach powiatu – nadwyżka 5,03 proc. dochodów bieżących
to wyraźnie mniej niż długookresowe średnie z lat 2012-2019.
Autorzy dodają, że również wewnątrz tych grup sytuacja jest bardzo zróżnicowana np. 20 proc. miast na prawach powiatu i 11 proc. gmin miejskich odnotowało na koniec 2022 roku deficyt operacyjny.
Udział dochodów podatkowych i innych opłat lokalnych w ogólnych dochodach powoli rośnie, choć nadal znajduje się poniżej poziomu z lat 2018 i 2019. Dochody ogółem sektora samorządowego rosną od 2018 roku w tempie zbliżonym do 10 proc. rocznie, ale w roku 2022 wzrost wyniósł jedynie 3,7 proc. Oznacza to, że o ile w ostatnich latach dochody sektora wahały się w przedziale 12-13 proc. PKB, w ostatnim roku ta relacja spadła do 11,3 proc. W konsekwencji również relacja dochodów podatkowych i innych opłat lokalnych do PKB wyniosła w 2022 roku zauważalnie mniej niż w latach 2018-2021.
Czytaj w LEX: Wyodrębniona ewidencja księgowa dla projektów unijnych w JST >>
Raport BGK odnotowuje, że o ile dochody całego sektora samorządowego symbolicznie wzrosły w 2022 roku, to w przypadku miast i gmin miejskich zanotowano nieznaczny spadek.
- Udział dochodów podatkowych i innych opłat lokalnych w dochodach ogółem można traktować jako zmienną przybliżającą niezależność finansową samorządów. Stosunek dochodów załamaniu w okresie pandemii, nadal znajduje się jednak poniżej poziomów z lat 2015-2019, gdy przekraczał 35 proc. – piszą autorzy raportu.
Najwyższy udział dochodów własnych w dochodach ogółem charakteryzuje miasta i gminy miejskie, najniższy gminy wiejskie.
Wydatki majątkowe wzrosły
Wydatki majątkowe samorządów wzrosły w 2022 roku o 13,1 mld PLN, czyli o ponad 25 procent. Oznacza to, że w ujęciu nominalnym osiągnęły one poziom nieobserwowany w ostatniej dekadzie. - Jeżeli jednak odnieść wartość wydatków majątkowych do PKB, to należy stwierdzić, że sytuacja była w 2022 roku lepsza niż w latach 2020 i 2021, ale nie tak dobra jak w latach wcześniejszych – wskazują autorzy raportu.
Również udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem w roku 2022 znalazł się na poziomie wyższym niż w latach 2019-2021 ale wciąż wyraźnie niżej niż w roku 2018 (o 2 pp.). Największy przyrost wydatków majątkowych zaobserwowano w 2022 roku w gminach wiejskich (wzrost o 4,9 mld PLN, czyli o 48 proc). W miastach na prawach powiatu zaobserwowano z kolei wzrost o 1,6 mld PLN, czyli 10 proc. w stosunku do roku 2021, a więc poniżej wskaźnika inflacji.
Gminy wiejskie odznaczały się w 2022 roku rekordowo wysoką intensywnością inwestycyjną (prawie 20 proc. wydatków stanowiły wydatki majątkowe), zdecydowanie wyższą niż miasta na prawach powiatu (15 proc. wydatków ogółem stanowiły wydatki majątkowe). - Jeżeli jednak odniesiemy wydatki majątkowe do liczby mieszkańców, to okaże się, że gminy wiejskie inwestowały niewiele więcej niż miasta (1,45 tys. PLN per capita wobec 1,38 tys. PLN per capita). Warto odnotować, że wydatki majątkowe stanowią w miastach zwykle nie więcej niż 25 proc. wydatków ogółem. Pewnym wyjątkiem jest tu Świnoujście – w tym przypadku relacja wyniosła w 2022 roku 42,4 proc. – wynika z raportu.
Osiem metropolii z najwyższymi wartościami wydatków majątkowych odpowiada za ponad połowę ich wartości dla miast i 18 proc. wartości dla wszystkich samorządów.
Czytaj w LEX: Zadłużenie a zrównoważony rozwój jednostek samorządu terytorialnego >>
Za połowę długu odpowiadają miasta
Z raportu BKG wynika, że zadłużenie samorządów w ostatnich trzech latach znajduje się na poziomie sięgającym około 90 mld PLN, za połowę długu odpowiadają miasta. Najbardziej zadłużonym typem samorządów są miasta na prawach powiatu – na koniec 2022 roku przypadało na nie 50 proc. całkowitych zobowiązań sektora i 92 proc. zadłużenia zagranicznego.
Blisko połowa całkowitego zadłużenia miast (48 proc.) przypada z kolei na sześć dużych metropolii – Warszawę, Kraków, Łódź, Wrocław, Szczecin i Lublin. Przeliczając zaś zadłużenie na liczbę mieszkańców, to najbardziej zadłużonym miastem na koniec 2022 roku było Świnoujście (7,8 tys. PLN na mieszkańca), miasto, które odznacza się też szczególnie wysoką intensywnością inwestycyjną.
Sytuacja zadłużeniowa całego sektora ulega powolnej poprawie. O ile wartość nominalna zobowiązań od roku 2020 utrzymuje się na stabilnym poziomie (około 90 mld PLN), to w relacji do PKB dług samorządów szybko maleje. Ważnym bodźcem do ograniczania zadłużenia jest oczywiście rosnący koszt obsługi długu. W 2022 koszty związane z ratami i odsetkami wynosiły ponad połowę nadwyżki operacyjnej samorządów. Udział ten rośnie w ostatnich latach (pomijając rok 2021 z rekordowo wysoką nadwyżką operacyjną).
Zróżnicowany udział samorządów poszczególnych szczebli w całkowitym zadłużeniu sektora wpływa na różny poziom obciążenia obsługą długu. W przypadku miast na prawach powiatu oraz gmin miejskich raty i odsetki od zaciągniętego długu sięgnęły w 2022 roku poziomu zbliżonego do wartości całkowitej nadwyżki operacyjnej w tych grupach samorządów.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.