Polska jest podzielona na 16 województw, 314 powiatów i 2479 gmin (w tym 66 miast na prawach powiatów) - wynika z danych PKW.
Gmina - samorząd najbliższy mieszkańcom
Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego. "To samorząd pierwszego kontaktu odpowiadający za zaspokojenie podstawowych potrzeb mieszkańców: usług komunalnych jak wodociągi, kanalizacja" - mówi PAP dr Dawid Sześciło z Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert Fundacji Batorego. Gmina odpowiada także za drogi publiczne, lokalny transport. Ponadto do jej zadań należy prowadzenie przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz opieka zdrowotna (przy czym za szpitale odpowiadają powiaty).
"Na gminie spoczywa także odpowiedzialność za prowadzenie tzw. polityki rozwoju, czyli tworzenie sprzyjających warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej np. przez ulgi w podatkach lokalnych czy rozsądną politykę planowania przestrzennego" - podkreśla Sześciło. Ekspert zaznaczył, że w ostatnich latach gminy były bardzo aktywne w pozyskiwaniu środków europejskich. "Te pieniądze płyną do gmin w ramach różnorodnych konkursów organizowanych przez samorządy województwa odpowiadające za rozdzielanie funduszy europejskich, a także przez organy administracji rządowej" - dodał.
Finansowanie gminy
Sześciło ocenia, że gminy są dość mocno uzależnione od transferu środków z budżetu centralnego: mają m.in. zagwarantowane udziały w dochodach z podatków PIT i CIT, otrzymują także subwencję ogólną, której najważniejszą część stanowi dofinansowanie kosztów prowadzenia szkół. Ekspert podkreślił, że tzw. dochody własne gminy, pochodzące z podatków lokalnych m.in. podatku od nieruchomości są stosunkowo niskie. "Gminy mają także ograniczoną możliwość nakładania nowych podatków czy podnoszenia istniejących stawek" - dodał. Gminy mogą ubiegać się o różnego rodzaju dotacje z budżetu państwa i instytucji. Głównym źródłem finansowania inwestycji są środki unijne.
Jednostki pomocnicze gminy: sołectwa, dzielnice, osiedla
Jednostka pomocnicza nie jest jednostką samorządu terytorialnego, ale organem podległym gminie. Na terenach wiejskich są to sołectwa, które najczęściej obejmują obszar jednej wsi (sołectw jest ponad 40 tys.), w miastach są to dzielnice i osiedla. Gmina nie ma obowiązku tworzenia jednostek pomocniczych (z wyjątkiem Warszawy). Jednostki pomocnicze wykonują zadania, które zleci im gmina. "To najczęściej przeprowadzanie drobnych remontów, odpowiedzialność za utrzymanie tzw. małej infrastruktury: parków, placów zabaw, zieleni miejskiej a także organizowanie imprez kulturalnych, sportowych, inicjatyw dla lokalnej społeczności" - powiedział Sześciło.
Kto ma realną władzę: rada gminy czy wójt?
Z ustawy o samorządzie gminnym wynika, iż rada gminy jako organ uchwałodawczy ma większe znaczenie niż wójt, burmistrz czy prezydent miasta. "Jednak od 2002 r., gdy wprowadzono bezpośrednie wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, władza zaczyna się stopniowo przesuwać w ich stronę" - zaznaczył Sześciło. Jedynie wójt, burmistrz lub prezydent mają inicjatywę uchwałodawczą w przypadku najważniejszych uchwał: budżetowej i miejscowego planu zagospodarowania. Ponadto w ręku wójta, burmistrza lub prezydenta jest kontrola nad wszystkimi miejskimi i gminnymi instytucjami.
Sześciło zwraca uwagę, że o silnej politycznej pozycji wójta świadczy wskaźnik reelekcji, czyli ponownego wybrania na kolejną kadencję, który w wyborach samorządowych w 2010 r. wyniósł 80 proc. "Wójtowi jest dużo łatwiej budować swoją pozycję w oczach mieszkańców. Wszelkie pozytywne zdarzenia, sukcesy inwestycyjne jak nowe drogi, wykorzystanie funduszy unijnych jest kojarzone przede wszystkim z wójtem, a nie z radnymi" - mówi Sześciło. Zaznaczył także, że brakuje mechanizmów odwołania wójta w trakcie kadencji - jest to możliwe jedynie w trybie referendum. Sześciło podkreśla, że nawet nieudzielenie przez radę gminy absolutorium wójtowi nie powoduje jego automatycznej dymisji (również w tym przypadku konieczne jest referendum). Nie ma także ograniczeń liczby kadencji, którą może piastować wójt, burmistrz czy prezydent.
Zadania i misja powiatu
Powiat realizuje te zadania, z którymi gmina ze względu na małą liczbę mieszkańców czy powierzchnię nie byłaby w stanie sobie poradzić. Często są to więc te same zadania, za które odpowiada gmina, ale realizowane na większą skalę. Przykładowo, powiat odpowiada za zarządzanie i prowadzenie szkół ponadgimnazjalnych: liceów, szkół zawodowych. Powiaty odpowiadają także za prowadzenie szpitali.
Zadaniem powiatu jest przeciwdziałanie bezrobociu; na poziomie tej jednostki samorządowej ulokowane są urzędy pracy. Powiat prowadzi także politykę na rzecz osób niepełnosprawnych, przeciwdziałania problemom społecznym. Powiat odpowiada także za całą gamę zadań zleconych przez administrację centralną, realizowanych przez straż pożarną, policję, służby weterynaryjne i geodezyjne.
Samorząd wojewódzki - odpowiedzialny za politykę regionalną i kolej
Podstawowym zadaniem samorządu województwa jest tworzenie warunków dla długofalowego rozwoju gospodarczego, społecznego regionu. Województwo realizuje to zadanie przede wszystkim wykorzystując fundusze unijne. "W obecnej perspektywie finansowej do samorządów województw trafi ok. 60 proc. wszystkich funduszy strukturalnych, funduszy spójności, które będą przeznaczone na wspieranie rozwoju regionalnego" - powiedział Sześciło.
Samorządy województwa powinny realizować swoje programy zgodnie z przyjętą strategią rozwoju województwa. "Zadania mogą być bardzo różne: od specjalnych form wsparcia gałęzi gospodarki, biznesu, po inwestycje w edukację, kulturę, infrastrukturę. Samorząd województwa pełni także rolę grantodawcy dla gmin, powiatów, instytucji, pilnując przy tym, by pieniądze przyczyniały się do wzrostu zatrudnienia, poziomu dochodów czy wykształcenia" - dodał.
Samorząd województwa odpowiada za szpitale wojewódzkie, infrastrukturę kolejową i transport kolejowy. "Samorząd województwa odgrywa całkiem poważną rolę w dziedzinie kultury - za zarządzanie największymi w skali regionu instytucjami jak opery, filharmonie" - dodał Sześciło.
Katarzyna Nocuń (PAP)