Kontrolerzy NIK przeprowadzili badanie kwestionariuszowe dotyczące udzielania wsparcia i pomocy osobom i rodzinom w okresie pandemii COVID-19. Badaniem objęto wszystkie OPS (2434) i PCPR (371) w kraju, z wyłączeniem skontrolowanych podmiotów. Na prośbę NIK kwestionariusze wypełniło 1588 OPS (65 proc.) i 268 PCPR (72 proc.).
Wśród kluczowych trudności związanych z realizacją w okresie pandemii COVID-19 zadań w zakresie wsparcia i pomocy osobom i rodzinom w 83 proc. ankietowanych OPS i 91 proc. PCPR respondenci wskazywali przede wszystkim na ograniczenia w przemieszczaniu się oraz kontaktach bezpośrednich. Problemem były też nieodpowiednie warunki (albo wręcz brak warunków) do realizacji tych zadań (w 43 proc. OPS i 30 proc. PCPR) oraz niedostosowanie procedur i przepisów do uwarunkowań pandemii (odpowiednio 33 proc. i 25 proc.). W 15 proc. OPS i 17 proc. PCPR przyczyną takiej sytuacji był brak specjalistów, a w odpowiednio 12 proc. i 9 proc. niewystarczające środki finansowe do zapewnienia niezbędnego sprzętu i środków ochrony osobistej pracowników.
Czytaj też w LEX: Moroń Dorota, Wynagradzanie pracowników socjalnych w samorządowych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej >
Coraz mniej Polaków korzysta z pomocy
Wyniki kontroli NIK także pokazują, że w pandemii z roku na rok spadała liczba osób korzystających z usług świadczonych przez skontrolowane instytucje. W latach 2019-2022 (I półrocze) w skontrolowanych 12 OPS i sześciu powiatowych centrach pomocy rodzinie (PCPR) różnymi formami wsparcia objęto blisko 123 tys. osób i rodzin, z czego w 2019 r. było ich ponad 38 tys., a w 2021 r. tylko 32 tys. Najczęstsze przyczyny zgłaszania się po pomoc obejmowały: długotrwałą lub ciężką chorobę, bezrobocie i ubóstwo, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, a także niepełnosprawność i choroby psychiczne. W wielu przypadkach trudności miały związek z uzależnieniami, w tym z alkoholizmem i narkomanią.
Czytaj też w LEX: Sierpowska Iwona, Pomocniczy wymiar opieki całodobowej a kierowanie do domów pomocy społecznej i ustalanie opłat za pobyt w placówkach >
Osoby w izolacji nie zostały same
NIK podkreśla, że w związku z pandemią COVID-19 jednostki organizacyjne pomocy społecznej zostały obciążone dodatkowymi zadaniami. Wszystkie OPS pomagały osobom przebywającym na kwarantannie lub w izolacji, dostarczając im leki oraz artykuły spożywcze.
W ocenie kontrolerów NIK osoby indywidualne i rodziny przeżywające trudności w pandemii COVID-19 otrzymywały niezbędne wsparcie. Zarówno OPS, jak i PCPR rozeznawały potrzeby lokalnych społeczności, a następnie dostosowywały warunki udzielania wsparcia, zmieniając ich formę i sposób udzielania w zależności od zdiagnozowanych potrzeb.
Najpowszechniejszą formą pomocy w OPS było poradnictwo specjalistyczne, w tym głównie psychologiczne, ale też prawne i socjalne. Inne popularne formy to praca socjalna, miejsca schronienia w OIK, mieszkania chronione, DDP i kluby seniora. Wsparcie świadczono też w formie usług skierowanych do poszczególnych grup potrzebujących (np. seniorów, osób niepełnosprawnych, opiekunów osób zależnych) w ramach programów rządowych. Ponadto w PCPR pomocy udzielano w ramach projektu „Wsparcie dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej w okresie pandemii COVID-19".
Zamiast posiłku zasiłek
Kolejną formą pomocy świadczoną w pandemii przez jednostki objęte kontrolą NIK było dożywianie dzieci i młodzieży w ramach programu rządowego „Posiłek w szkole i w domu”. Jednak zamknięcie stołówek szkolnych w okresie objętym kontrolą spowodowało ograniczenie dostępności pomocy w formie posiłku, który dzieci spożywały w szkole. Na wnioski rodziców lub opiekunów prawnych forma realizacji świadczenia była często zmieniana z posiłku na zasiłek celowy przeznaczony na zakup żywności. W ramach programu „Posiłek w szkole i w domu” w OPS przyznano łącznie 573 tys. posiłków, z których skorzystało 12,6 tys. osób, z tego ponad 86% stanowiły dzieci i młodzież. Wydatki na realizację programu wyniosły łącznie prawie 11,6 mln zł.
W przypadku osób i rodzin przeżywających trudności w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych najbardziej popularną formą wsparcia byli asystenci rodziny. W okresie objętym kontrolą prawie 2 tys. rodzin skorzystało z oferowanego przez OPS wsparcia asystenta rodziny. Natomiast najmniej powszechną formą pomocy były rodziny wspierające. Z tego rodzaju wsparcia w dwóch ośrodkach skorzystało w sumie tylko pięć rodzin.
Czytaj w LEX: Uchwały rad gmin uczestniczących w rządowych i ministerialnych programach dotyczących pomocy społecznej >
Szwankowało wsparcie fachowców
Niepokojącym zjawiskiem był niejednolity zakres wsparcia świadczonego przez skontrolowane instytucje w okresie pandemii. Przeprowadzone przez NIK badanie kwestionariuszowe, wykazało, że w tym czasie dostępność psychologów była niewystarczająca w stosunku do potrzeb mieszkańców gminy w 44 proc. OPS, w ponad 37 proc. – prawników. W efekcie, wśród brakujących lub zapewnianych w niewystarczającym zakresie form wsparcia wymieniano poradnictwo psychologiczne (55 proc.), pracę z rodziną (w tym konsultacje i porady specjalistyczne, terapie i mediacje) – 39 proc. oraz poradnictwo prawne (27 proc. ).
Dostępność tych specjalistów była zbyt mała również w PCPR, choć w mniejszym stopniu – dotyczyło to odpowiednio 17 proc. i 10 proc. ankietowanych jednostek. Aż w 43 proc.. PCPR poradnictwo psychologiczne wskazano jako brakującą lub zapewnianą w niewystarczającym zakresie formę wsparcia.
Czytaj też w LEX: Kontrola zarządcza w jednostce pomocy społecznej – tworzenie planu działalności >
Natomiast jeśli chodzi o skontrolowane jednostki, w pięciu OPS brakowało poradnictwa psychologicznego, a w sześciu – prawnego. W dwóch OPS i dwóch PCPR kontrola NIK wykazała niewystarczający poziom zatrudnienia innych specjalistów: psychiatrów dziecięcych, terapeutów, rehabilitantów oraz kadr pracujących z podopiecznymi w terenie – pracowników socjalnych, pielęgniarek i opiekunów. Przyczyną był niski poziom wynagrodzeń.
Ze względu na pandemiczne obostrzenia w skontrolowanych OPS (ograniczenie dostępności budynków i zmiana formy świadczenia na zdalną) spadła liczba osób korzystających z poradnictwa w formie stacjonarnej. Jednocześnie odnotowano zwiększone zapotrzebowanie na porady udzielane zdalnie. W efekcie liczba udzielonych porad psychologicznych wzrosła o 33 proc. w 2020 r. i o 56 proc. w 2021 r. w stosunku do poziomu sprzed pandemii. Z ponad 60 tys. porad psychologicznych, prawnych oraz rodzinnych i socjalnych skorzystało prawie 44 tys. osób indywidualnych i rodzin.
Czytaj w LEX: Zarządzanie ryzykiem w jednostce pomocy społecznej >
Wnioski NIK
NIK uważa, że niezbędne są zmiany w rozporządzenia Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z 17 stycznia 2022 r. w sprawie domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży w celu:
- wprowadzenia obowiązku przekazywania decyzji administracyjnej starosty o skierowaniu do domu dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, do wiadomości kierownikowi ośrodka pomocy społecznej, który przedłożył staroście wniosek osoby ubiegającej się o skierowanie do takiej placówki,
- umożliwienia starostom wydawania decyzji administracyjnej o skierowaniu matek z małoletnimi dziećmi oraz kobiet w ciąży (w tym z najbliższego powiatu) do domów dla matek, z którymi zawarli porozumienia w sprawie zagwarantowania w takiej placówce określonej liczby miejsc dla mieszkańców danego powiatu, niebędące zleceniami prowadzenia domu dla matek w rozumieniu ww. rozporządzenia,
Polecamy nagranie szkolenia w LEX: Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej z 28 lipca 2023 r. - kluczowe zmiany >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.