TK: Renta także dla osoby mieszkającej za granicą

Brak precyzyjnego określenia kryterium "miejsca zamieszkania" w przypadku ustalania renty rodzinnej jest niezgodny z konstytucją. Tak 5 lipca br. orzekł Trybunał Konstytucyjny, odpowiadając na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Warszawie dotyczące warunków świadczeń emerytalno-rentowych dla Polaków pracujących poza granicami RP.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że artykuł 9 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie przesłanki stałego miejsca zamieszkania na obecnym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, w części odsyłającej do art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c w związku z art. 65 tej ustawy jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 konstytucji. Trybunał umorzył postępowanie w części dotyczącej badania zgodności z konstytucją § 3 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 marca 1984 r. w sprawie okresów zatrudnienia za granicą i zasad udzielania świadczeń emerytalno-rentowych z tytułu tego zatrudnienia ze względu na cofnięcie pytania prawnego w tym zakresie.
Trybunał Konstytucyjny rozpoznawał pytanie prawne Sądu Okręgowego w Warszawie, przed którym zawisła sprawa Alicji W., zamieszkałej w Kanadzie, ubiegającej się o rentę rodzinną po zmarłym mężu. Mąż Alicji W. w okresie od 8 stycznia 1981 r. do 28 lutego 1989 r. był zatrudniony u zagranicznego pracodawcy za granicą za zgodą władz polskich. Następnie wraz żoną zamieszkał w Toronto, gdzie zmarł 25 lutego 1994 r. Możliwość uwzględnienia okresu pracy zmarłego przy ustaleniu prawa do renty rodzinnej jest uzależniona - przez art. 9 ust. 1 ustawy o FUS - od warunku stałego zamieszkania zainteresowanego (domicylu) na obecnym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.
Trybunał Konstytucyjny orzekł niekonstytucyjność takiej regulacji z uwagi na  nieadekwatność  i niedookreśloność kryterium "miejsca zamieszkania" w wypadku ustalania renty rodzinnej. Niejasne jest m.in., jakiego momentu dotyczy wymaganie domicylu (moment uzyskania uprawnień emerytalnych przez osobę, po której dochodzi się renty rodzinnej; moment ustalenia renty rodzinnej).
TK rozstrzygał sprawę na tle obecnie obowiązującej konstytucji, mocno eksponującej element rzetelności legislacji, której komponentem jest zgodność ocenianej regulacji prawnej z zasadą zaufania do prawa, którą wyraża art. 2 konstytucji. Wątpliwości konstytucyjne zgłoszone przez sąd pytający dotyczyły kryterium domicylu, wprowadzonego w  ustawodawstwie przed konstytucją z 1997 r. i przeniesionego do ustawy o FUS jako regulacji przejściowej wobec rozciągniętych w czasie sytuacji nabywania prawa do świadczeń z zaopatrzenia społecznego w warunkach zmiany systemu. Poprzedni system zabezpieczenia społecznego, był w większej mierze oparty o rozdzielanie środków dokonywane z udziałem państwa. W przeciwieństwie do obecnego systemu, gdy podstawowe znaczenie ma kapitał zgromadzony przez osobę podlegającą ubezpieczeniu. Poprzedni system charakteryzował się większą swobodą ustawodawcy co do wprowadzenia przesłanek i warunków uzyskiwania świadczeń. Obecna ocena systemu ubezpieczenia społecznego jest silnie ukierunkowana koniecznością przestrzegania zasady rzetelności legislacji i stawia wyższe wymagania brakowi arbitralności co do wyboru kryteriów w tym zakresie. W każdym  razie ogranicza ustawodawcę co do możliwości arbitralnego wprowadzania tu kryteriów obcych celowi danej instytucji. Wymóg domicylu jest zaś właśnie takim obcym kryterium.

TK zaznaczył, że - ze względu na konkretny charakter kontroli konstytucyjności wszczętej na podstawie pytania prawnego - stwierdzenie niekonstytucyjności przesłanki domicylu dotyczy tylko renty rodzinnej, w warunkach, gdy prawo osoby, po której renta przysługuje i które stanowi podstawę do nabycia renty rodzinnej, nie było dotychczas ustalone i tylko sytuacji determinowanej przedmiotem sprawy (w zakresie odesłania do art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy o FUS).

TK zauważył, że przesłanka domicylu jest wykorzystywana przez ustawę o FUS jako przesłanka negatywna, decydująca o odmowie emerytury lub renty w znacznie szerszym zakresie, niż tylko renta rodzinna i tylko wobec kręgu podmiotów, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c, a więc w zakresie szerszym, niż przedmiot wyroku TK.

Wątpliwości dotyczące zgodności przesłanki zamieszkiwania w Polsce z  celemustawy o FUS konflikt tej ograniczającej przesłanki z innymi wartościami konstytucyjnymi, zagadnienie proporcjonalności (pozbawienie świadczenia a zasada art. 67 konstytucji, nie powołanego przez pytającego  na tle niniejszej sprawy), a także okoliczność, że osoby pozbawione świadczenia (z uwagi na przesłankę braku polskiego domicylu), uiszczały składkę na ubezpieczenie społeczne - czynią niezbędnym zajęcie się przez ustawodawcę tą kwestią w szerszym zakresie podmiotowym i przedmiotowym, niż to wynika z niniejszego rozstrzygnięcia.