Skargi do Trybunału zostały wniesione niezależnie przez czterech mężczyzn pozbawionych wolności, czy to w ramach odbywania kary pozbawienia wolności po prawomocnym skazaniu przez sąd, czy to w ramach stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym i sądowym. Zarzuty podniesione przed Trybunałem należały do zarzutów podnoszonych dotąd wielokrotnie w skargach przeciwko Polsce. Chodziło w nich przede wszystkim o nieprawidłowe warunki pozbawienia wolności, uchybiające godności osadzonego, z naruszeniem zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania z art. 3 Konwencji o prawach człowieka, oraz o naruszenie prawa do wolności osobistej i bezpieczeństwa z art. 5 Konwencji, a zwłaszcza prawa do„"osądzenia w rozsądnym terminie lub zwolnienia na czas postępowania” w związku z nieprawidłowościami przy stosowaniu środków izolacyjnych w postępowaniach karnych.

3 mkw na więźnia to nieludzkie traktowanie

Jeżeli chodzi o zarzut naruszenia zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania z art. 3 Konwencji, padł on w dwóch sprawach rozstrzygniętych wyrokami Trybunału z 12 lipca 2018 r.: Oleksa przeciwko Polsce, skarga nr 47580/13, oraz Wołosowicz przeciwko Polsce, skarga nr 11757/15.

W skardze Oleksa przeciwko Polsce, skarżący był pozbawiony wolności w Areszcie Śledczym w Mysłowicach i w Zakładzie Karnym w Wojkowicach w sumie przez 1 rok, 10 miesięcy i 20 dni w warunkach, które skarżący uznał za urągające jego godności osobistej. W postępowaniu o odszkodowanie przed polskim sądem ustalono, iż przez ten czas skarżący przebywał w celi, w której przypadało na niego mniej niż 3 m2 przestrzeni osobistej. Pozostałe warunki sąd uznał za „dobre”: skarżący miał prawo do jednego ciepłego prysznica w tygodniu i godziny spaceru na zewnątrz dziennie. Ostatecznie Sąd Apelacyjny w Katowicach przyznał skarżącemu odszkodowanie w wysokości 1000 zł z tytułu nieodpowiednich warunków osadzenia. Zgodnie z art. 110 polskiego kodeksu karnego wykonawczego, a także zgodnie z zaleceniami Rady Europy i Europejskimi Regułami Więziennymi oraz ustaloną linią orzeczniczą Trybunału w Strasburgu, przestrzeń 3 m2 na osadzonego to absolutne minimum, poniżej którego zaczynają się „nieludzkie i poniżające warunki” osadzenia. W sprawie Oleksa przeciwko Polsce Trybunał w Strasburgu uznał zadośćuczynienie w wysokości 1000 zł za „pomijalne”, to jest takie, które nie zrekompensowało skarżącemu naruszenia jego praw podstawowych. Trybunał orzekł więc, mimo rozpatrzenia tej sprawy wcześniej przez sąd polski, o naruszeniu art. 3 Konwencji w tej sprawie.

Analogiczna sytuacja miała miejsce w sprawie Wołosowicz przeciwko Polsce - skarżący przebywał przez 91 dni w celi wieloosobowej, w której przypadało na niego 2,65 m2 przestrzeni osobistej. Sąd Okręgowy w Siedlcach w ogóle nie uznał jego roszczenia o zadośćuczynienie za warunki osadzenia. Trybunał w Strasburgu potwierdził naruszenie art. 3 Konwencji i przyznał skarżącemu kwotę w wysokości 1800 euro tytułem słusznego zadośćuczynienia.

Tymczasowego aresztowania nie można niezasadnie przeciągać

Dalej, w sprawach Zieliński przeciwko Polsce, wyrok z dnia 5 lipca 2018 r., skarga nr 43924/12, oraz Zagalski przeciwko Polsce, wyrok z dnia 19 lipca 2018 r., skarga nr 52683/15, Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie art. 5 Konwencji, to jest prawa do wolności i bezpieczeństwa skarżących, w związku z procedurą stosowania i przedłużania względem nich tymczasowego aresztowania w ich sprawach karnych. W obu przypadkach doszło do naruszenia art. 5 ust. 3 Konwencji, który gwarantuje osobie pozbawionej wolności „osądzenie w rozsądnym terminie lub zwolnienie na czas postępowania”. W obu przypadkach Trybunał przypomniał, iż samo zagrożenie wysoką karą nie wystarcza, aby stosować tymczasowe aresztowanie, a powody uzasadniające środek izolacyjny muszą być aktualne w każdym momencie stosowania tego środka. Oznacza to, iż przesłanki takie jak konieczność zabezpieczenia dowodów w postępowaniu karnym, powaga zarzuconego czynu, fakt działania przez sprawcę w grupie zorganizowanej, obawa ucieczki, mataczenia lub utrudniania postępowania - mogą być uprawnione w momencie pierwszego zarządzenia względem podejrzanego lub oskarżonego tymczasowego aresztowania, lecz mogą nie wystarczać, by areszt taki przedłużyć mechanicznie na kolejny okres. Taka też sytuacja miała miejsce w omawianych sprawach. Trybunał uznał, iż zarówno w przypadku Zieliński przeciwko Polsce, jak i Zagalski przeciwko Polsce, jakkolwiek polskie organy władzy prawidłowo wykazały konieczność zastosowania względem skarżących tymczasowego aresztowania, to uzasadnienia takiego zabrakło w chwili przedłużania środków izolacyjnych na kolejne okresy. Trybunał podkreślił, iż sądy nie mogą automatycznie powoływać się na dotychczasowo ustalone powody i okoliczności. Sądy za każdym razem muszą uzasadnić, dlaczego w tym konkretnym przypadku i w tym konkretnym czasie konieczne jest przedłużenie tymczasowego aresztowania na wskazany okres. Brak takiego uzasadnienia sprowadza się do naruszenia prawa do „osądzenia w rozsądnym terminie lub zwolnienia na czas postępowania” i art. 5 ust. 3 Konwencji.

System penitencjarny w kłopotach

Problematyka polskiego systemu penitencjarnego pojawia się z niepokojącą regularnością w rozstrzygnięciach Trybunału w Strasburgu w sprawach przeciwko Polsce. Można tu wskazać przede wszystkim na trzy typy spraw. Pierwszy z nich dotyczy nieprawidłowych warunków bytowych w jednostkach penitencjarnych, a konkretnie przetrzymywania osób pozbawionych wolności w celach wieloosobowych, w których na jedną osobę przypada mniej niż 3 m2 przestrzeni osobistej. Stwierdzenie tego faktu przez Trybunał oznacza jednoznacznie naruszenie art. 3 Konwencji o prawach człowieka, to jest zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania. Zadośćuczynienie przyznane za osadzenie w takich warunkach nie może być „symboliczne” albo „pomijalne” - tak jak to miało miejsce w omawianej sprawie Oleksa przeciwko Polsce, w której skarżący otrzymał 1000 zł za prawie dwuletni okres pobytu w takich warunkach. Drugim typem spraw, skutkującym również naruszeniem art. 3 Konwencji, jest nieuzasadnione i nadmiernie długie stosowanie względem osadzonego reżimu osadzenia dla „więźnia niebezpiecznego” z art. 212a i 212b kodeksu karnego wykonawczego. Trzecim typem spraw są za długie areszty i przedłużanie stosowania środków izolacyjnych bez wystarczającego uzasadnienia, znajdującego zastosowanie w konkretnych okolicznościach danej sprawy. Przedstawiona typologia naruszeń wyraźnie wskazuje, iż Polska za często i w zbyt surowych warunkach pozbawia wolności swych obywateli, a polityka penitencjarna powinna dążyć do zmniejszenia liczby osadzonych w aresztach i zakładach karnych.

Zieliński przeciwko Polsce, wyrok ETPC z dnia 5 lipca 2018 r., skarga nr 43924/12.

Oleksa przeciwko Polsce, wyrok ETPC z dnia 12 lipca 2018 r., skarga nr 47580/13.

Wołosowicz przeciwko Polsce, wyrok ETPC z dnia 12 lipca 2018 r., skarga nr 11757/15.

Zagalski przeciwko Polsce, wyrok ETPC z dnia 19 lipca 2018 r., skarga nr 52683/15.