Rafał Bujalski: W maju b.r. Unia Europejska wydała dyrektywę w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Czy to, że UE uchwaliła takie przepisy oznacza, że dziecko jako osoba podejrzana lub oskarżona było dotychczas niewystarczająco chronione w unijnej przestrzeni prawnej?

Adw. Artur Miłoń: Należy zwrócić uwagę, że omawiana dyrektywa (nr 2016/800 - przyp. red.) ma na celu przede wszystkim ustanowienie wspólnych norm minimalnych dotyczących ochrony praw procesowych dzieci, w tym wypadku osób poniżej 18 lat, występujących w postępowaniu karnym i posiadających status podejrzanego lub oskarżonego. Tym samym dyrektywa ma za zadanie zapewnienie "ochronnego parasola" dzieciom, wobec których prowadzone jest postępowanie karne. W konsekwencji dyrektywa ma zagwarantować skuteczną ochronę, umożliwiającą dzieciom zachowanie ich potencjału do rozwoju i reintegracji społecznej.

Można rzec, że dyrektywa, określając i precyzując wachlarz gwarancji procesowych, zapewnia dzieciom pełniejszą oraz właściwą ochronę w postępowaniu karnym. Jak słusznie zauważono bowiem w dyrektywie, regulacje dotyczące gwarancji procesowych dzieci uczestniczących w postępowaniu karnym w postaci Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji ONZ o Prawach Dziecka, nie zawsze stanowiły dotychczas gwarancje dla ich realizacji i tym samym zapewnienia dzieciom odpowiedniej ochrony prawnej.

Unijny prawodawca posługuje się w dyrektywie pojęciem "dziecko" a nie, jak to ma miejsce w przypadku polskiego prawa i postępowania karnego, pojęciem "nieletniego". Czy i, jeśli tak, to jakie znaczenie może mieć owa rozbieżność terminologiczna pomiędzy przepisami prawa UE a prawa polskiego dla prawidłowej transpozycji dyrektywy na grunt polskiego prawa?

Rzeczywiście pojęcie dziecka, jako osoby wobec której prowadzone jest postępowanie karne, nie znajduje odzwierciedlenia w rodzimych przepisach karnych. Polski ustawodawca posługuje się pojęciami małoletniego, młodocianego lub nieletniego. Wydaje się jednak, że same zastosowanie tego pojęcia w treści dyrektywy nie będzie stanowić jeszcze przeszkody dla transpozycji przepisów dyrektywy, albowiem bardziej problematyczna dla naszego porządku prawnego jest granica wiekowa, jaką pojęcie dziecka zostało objęte. Wedle bowiem omawianej dyrektywy dzieckiem jest osoba poniżej 18 lat. Warto w tym miejscu przypomnieć, że odpowiedzialność karna w prawie polskim i w konsekwencji możliwość udziału procesie karnym w charakterze podejrzanego lub oskarżonego, zgodnie z treścią art. 10 § 1 k.k. dotyczy wyłącznie osób, które ukończyły 17 lat. W drodze wyjątku, na podstawie art. 10 § 2 k.k odpowiedzialność ta warunkowo może objąć osoby po ukończeniu przez nie 15 lat. Osoby te odpowiadają jak dorośli i, co za tym idzie, ich prawa procesowe również, co do zasady, odpowiadają prawom osób dorosłych, wobec których prowadzone jest postępowanie. W przypadku zaś popełnienia czynu karalnego przez osoby poniżej lat 17, poza wyjątkiem opisanym w przepisie art. 10 § 2 k.k, stosuje się przepisy na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, które zawierają w sobie o wiele bardziej rozbudowane gwarancje procesowe, zbliżone do gwarancji zawartych w dyrektywie.

Należy podkreślić, że podniesienie dyrektywą wieku ochrony do lat 18 nie będzie mieć wpływu na wiek odpowiedzialności karnej w naszym systemie prawnym, co wskazano w treści art. 2 ust. 2 dyrektywy, jednakże bez wątpienia będzie mieć wpływ na ustanowienie poszerzonych gwarancji procesowych dla osób podlegających odpowiedzialności wiekowo usytuowanych poniżej lat 18.

Jakie poszerzone gwarancje procesowe będzie musiał w takim razie ustanowić polski prawodawca? Kogo konkretnie będą one dotyczyć?

Skoro rozszerzonymi gwarancjami procesowymi dyrektywy zostały objęte osoby, które jeszcze nie ukończyły 18 lat, poszerzone gwarancje będą przysługiwać w polskim prawie, po pierwsze, osobom odpowiadającym na zasadach ogólnych po ukończeniu 17 lat i przed ukończeniem 18 lat oraz, po drugie, nieletnim po ukończeniu lat 15 w związku z popełnieniem czynów opisanych w treści art. 10 § 2 k.k. Rzec można w uproszczeniu, że wobec tych osób, pomimo prowadzenia przeciwko nim postępowania karnego, zachowane będą reguły postępowania w sprawach nieletnich, co poniekąd znajduje swój ślad w regulacji przepisu art. 10 § 4 k.k., jednakże wyłącznie w odniesieniu do reakcji karnoprawnej na popełnienie czynu karalnego.

>>> Jeśli jesteś zainteresowany prawem europejskim, czytaj nasze wywiady z ekspertami dotyczące tej tematyki.>>>

Na chwilę obecną bowiem, główną tudzież jedyną wyeksponowaną wprost gwarancją procesową dla osób podejrzanych lub oskarżonych i niemających ukończonych lat 18 jest obowiązek obligatoryjnego występowania obrońcy w prowadzonych wobec nich postępowaniach. Dlatego też konieczne będzie poszerzenie tych gwarancji przykładowo o prawo do indywidualnej oceny, uwzględniającej w szczególności osobowość i stopień dojrzałości dziecka, jego sytuację ekonomiczną, społeczną i rodzinną, a także ewentualną konieczność szczególnego traktowania danego dziecka. To jednak nie wszystko. Polski ustawodawca będzie musiał zagwarantować wskazanym przeze mnie osobom również prawo do audiowizualnego zapisu przesłuchania przez policję lub przez inne organy ścigania, prawo do prywatności zapewniające, by rozprawa oraz posiedzenia sądowe z ich udziałem były zwyczajowo prowadzone z wyłączeniem jawności oraz prawo do towarzyszenia tym osobom w postępowaniu przez podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej.

Bardzo dziękuję za rozmowę.

 

-----------------------------

* Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu.