Jak można przeczytać w raporcie z badania, źródło takiej praktyki tkwi przede wszystkim w brzmieniu art. 156 § 5a k.p.k., który uprawnia prokuratorów do wydania zarządzenia odmawiającego zgody na udostępnienie akt w części zawierającej dowody wskazane we wniosku lub postanowieniu o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania.
Badanie dotyczyło promocji reformy tymczasowego aresztowania w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR. Projekt jest realizowany ze środków Open Society Foundations przez Węgierski Komitet Helsiński we współpracy z organizacjami pozarządowymi z kilku krajów europejskich. W ramach projektu HFPC prowadziła od 1 lipca 2013 r. badania związane z udostępnianiem podejrzanym i obrońcom w trybie art. 156 § 5a k.p.k. akt postępowania przygotowawczego uzasadniających stosowanie tymczasowego aresztowania. Wyniki badań podsumowano w raporcie pt. “Abuse of pre-trial detention in Poland as a result of limited access to case-files for suspects and defence counsels” („Nadużycia w stosowaniu tymczasowego aresztowania w Polsce jako rezultat ograniczonego dostępu podejrzanego i obrońcy do akt postępowania przygotowawczego”). Fundacja Helsińska przedstawiła również wyniki badań Prokuratorowi Generalnemu.
Autorzy raportu zauważają, że prokurator może jako przesłankę odmowy przywołać: uzasadnioną obawę, że udostępnienie akt narażałoby pokrzywdzonego lub innego uczestnika postępowania na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, groziłoby zniszczeniem lub ukryciem dowodów albo tworzeniem dowodów fałszywych, groziłoby uniemożliwieniem ustalenia i ujęcia współsprawcy czynu zarzucanego podejrzanemu lub sprawców innych czynów ujawnionych w toku postępowania, ujawniałoby prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze. Katalog przesłanek jest otwarty. Problemem jest również brak sądowej kontroli nad zarządzeniami odmawiającymi dostępu do tego rodzaju akt. Na zarządzenie prokuratora zażalenie przysługuje do prokuratora bezpośrednio przełożonego. Ponadto obowiązujące przepisy nie zobowiązują sądu do przywołania w uzasadnieniu postanowienia w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania wyłącznie dowodów, do których strony miały dostęp.
Tymczasem zarówno – jak zauważają autorzy raportu - w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka1, jak i Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/2013UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz. U. UE L 142) wskazuje się na konieczność zapewnienia podejrzanemu i jego obrońcy dostępu do dokumentów, które mają istotne znaczenie dla zakwestionowania legalności stosowania tymczasowego aresztowania.
W ramach projektu HFPC zebrała dane statystyczne z prokuratur apelacyjnych, prokuratur okręgowych, a także wybranych prokuratur rejonowych o liczbie wniosków wniesionych przez obrońców i podejrzanych na podstawie art. 156 § 5a k.p.k., zarządzeń wydanych przez prokuratorów odmawiających dostępu do akt postępowania, zażaleń wniesionych na zarządzenia odmawiające dostępu i zarządzeń utrzymujących w mocy zarządzenia odmowne w latach 2010-2012 i w pierwszej połowie 2013 r. Z analizy danych statystycznych wynika, że w wielu prokuraturach rejonowych, okręgowych i apelacyjnych odmawia się dostępu do akt postępowania na podstawie art. 156 § 5a k.p.k.

Są już nowe przepisy
W obszernej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z września 2013 r.2, znowelizowano treść art. 156 § 5a k.p.k. w taki sposób, że podejrzanemu i obrońcy zagwarantowano bezwarunkowy dostęp do akt sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania. Ponadto dodano art. 249a k.p.k., zgodnie z którym podstawę orzeczenia o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania powinny stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy.

Prokuratorzy nadal niechętni
HFPC przeprowadziła również badania ankietowe, w których prokuratorzy i adwokaci ocenili treść zarówno obowiązującego, jak i znowelizowanego ustawą z września 2013 r. art. 156 § 5a k.p.k. W ocenie większości prokuratorów treść art. 156 § 5a k.p.k. nie powinna ulec zmianie. Pojawiła się też opinia, że art. 156 § 5a k.p.k. powinien zostać wykreślony, ponieważ przyczynia się do zbyt wczesnego ujawnienia dowodów.

Adwokaci: to fundamentalna sprawa
Z kolei adwokaci podkreślili, że dostęp do akt postępowania przygotowawczego uzasadniających stosowanie tymczasowego aresztowania ma znaczenie fundamentalne, gdyż pozwala zweryfikować twierdzenia prokuratury. Większość adwokatów wskazała,  że obecnie obowiązująca treść art. 156 § 5a k.p.k. nie gwarantuje w należyty sposób dostępu do akt sprawy, zwłaszcza z uwagi na otwarty katalog przesłanek, których wystąpieniem prokurator ma prawo uzasadnić odmowę udostępnienia akt postępowania. W ocenie adwokatów nowelizacja art. 156 § 5a k.p.k. nie rozwiąże wszystkich problemów związanych z utrudnieniami w dostępie do akt postępowania na podstawie tego przepisu. Adwokaci wskazali między innymi, że istnieje zbyt wiele problemów technicznych, takich jak krótki okres dzielący sporządzenie wniosku o zapoznanie się z aktami sprawy i posiedzenie aresztowe, przekazanie akt sprawy sądowi lub biegłym, brak obowiązku przesłania wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i obrońcy, czy trudności w sporządzeniu kopii akt, aby prawo do zapoznania się z aktami postępowania mogło być w każdym przypadku realizowane skutecznie.

Artykuł Anny Grochowskiej pt. „Dostęp do akt postępowania przygotowawczego – raport HFPC” zostanie opublikowany w Kwartalniku o Prawach Człowieka nr 4/2014