Roszczenia o zadośćuczynienie dla poszkodowanych, które jednocześnie wiązały się z popełnieniem przestępstwa, mogą dotyczyć zarówno wypadków drogowych, jak i fałszowania dokumentów w celu uzyskania kredytu. W pierwszym wypadku szkodę, udowodnioną prawomocnym wyrokiem karnym ponosi osoba fizyczna, a w drugim - bank lub inne instytucja finansowa.
Czytaj: SN: Skarga nadzwyczajna słuszna, lecz niewykonalna>>
Część roszczeń sąd uwzględniał
Sad Okręgowy stwierdził, że orzekanie w postępowaniu karnym o roszczeniach majątkowych wynikających z przestępstwa, w tym o zadośćuczynieniu, powinno stanowić regułę. W ustawie, do której odsyła art. 12 k.p.c., czyli w kodeksie karnym, przewidziano, że orzeka się – stosując normy prawa cywilnego – o odszkodowaniu i zadośćuczynieniu, przy czym orzeczenie takie musi zapaść, jeżeli pokrzywdzony zgłosi wniosek (art. 46 i 72 § 2 k.k.).
Po prawomocnym orzeczeniu sądu karnego o zadośćuczynieniu pokrzywdzony może dochodzić w postępowaniu cywilnym roszczeń wynikających z przestępstw, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie powaga rzeczy osądzonej.
Przy przyjęciu, że powaga rzeczy osądzonej służy także orzeczeniu sądu karnego wydanemu z urzędu, ponowne orzekanie o zadośćuczynieniu byłoby niedopuszczalne, wyjąwszy przypadki, w których orzeczenie sądu karnego obejmuje część zadośćuczynienia.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Janczukowicz Krzysztof, Obowiązek naprawienia szkody w przypadku skazania współdziałających w popełnieniu czynu >
Skutki częściowego zadośćuczynienia
Sąd Okręgowy przypomniał, że o skutkach wydanego z urzędu orzeczenia o zadośćuczynieniu, stanowiącego wyjątek od zasady, że wyrok ma powagę rzeczy osądzonej tylko w takim zakresie, w jakim roszczenie było przedmiotem żądania pozwu, Sąd Najwyższy wypowiedział się w uzasadnieniu postanowienia z 20 marca 2009 r., V CSK 595/08.
Według sędziego Dariusza Zawistowskiego, który uzasadniał to postanowienie, zasądzenie roszczenia o zadośćuczynienie po uchyleniu nie oznacza rozstrzygnięcia o całym roszczeniu materialnoprawnym powoda. Ocena tożsamości roszczeń o zadośćuczynienie obejmuje faktycznie porównanie roszczenia uwzględnionego, które obejmuje prawomocność materialna wyroku i roszczenia dochodzonego później, które ma charakter jedynie roszczenia procesowego. Z tego punktu widzenia istotne jest uwzględnienie jego podstawy przytoczonej przez powoda. Jeżeli powód twierdzi, że domaga się zasądzenia części zadośćuczynienia, które wcześniej nie było dochodzone, to o roszczeniu tym nie rozstrzygnięto.
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Walczyński Ignacy, Charakter prawny środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody >
Część roszczeń sąd uwzględniał
Z kolei co do skutków prawomocnego orzeczenia karnego wydanego z urzędu Sąd Najwyższy zajął stanowisko w wyroku z 20 grudnia 2018 r., w którym stwierdził, że wyrok wydany w postępowaniu karnym z urzędu, zobowiązujący skazanego do naprawienia szkody, wyłącza ponowne orzekanie w postępowaniu cywilnym o odszkodowaniu objętym tym wyrokiem (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Zobacz procedurę w LEX: Bełczącki Robert Marek, Badanie powagi rzeczy osądzonej lub zawisłości sporu na zarzut >
Sąd drugiej instancji uznał, że przytoczone kryteria określenia wysokości zadośćuczynienia dotyczą także sądu orzekającego o zadośćuczynieniu w postępowaniu karnym, a odstępstwo od tej reguły polegające na zasądzeniu częściowego zadośćuczynienia (art. 46 k.k.) powinno być wyraźnie zaznaczone. W razie uwzględnienia przedstawionych argumentów, odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne powinna być twierdząca.
Krzywda nie wyrównana
Sąd Okręgowy wskazał jednak, że art. 46 § 3 k.k. przewiduje uprawnienie pokrzywdzonego do żądania niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego w każdym przypadku, w którym uzna on, że zadośćuczynienie zasądzone przez sąd karny nie kompensuje jego krzywdy.
Jeszcze wyraźniej kwestia ta wyrażona została w art. 415 § 2 k.p.k., przewidującym, że jeżeli zasądzone przez sąd karny świadczenie nie stanowi pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że w każdym przypadku można dochodzić dalszego zadośćuczynienia, zatem nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej i sąd cywilny rozpoznaje sprawę również w granicach objętych prawomocnym orzeczeniem sądu karnego, a więc ustala, czy zadośćuczynienie należne poszkodowanemu powinno być wyższe.
Orzeczenia karne - z urzędu
Sąd Okręgowy rozważał również wyłączenie powagi rzeczy osądzonej tylko do tych orzeczeń sądów karnych, które wydano z urzędu.
Sąd karny orzeka wówczas bez zgłoszenia odpowiedniego żądania, a więc odebranie poszkodowanemu możliwości dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie w procesie cywilnym naruszałoby prawo do sądu wynikające z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W postępowaniu wywołanym pozwem o zapłatę zadośćuczynienia nie występuje przeszkoda procesowa, przed sądem karnym bowiem nie toczyła się sprawa o to samo roszczenie, a działający z urzędu sąd nie rozpoznawał roszczenia zgłoszonego przez pokrzywdzonego, nie mógł zatem o nim wiążąco orzec.
Sąd Najwyższy w wyrokach z 2015 r. i z 2017 r. wskazał, że sąd karny nie osądza roszczenia cywilnoprawnego zgłoszonego przez pokrzywdzonego, a jedynie stosuje fakultatywny środek probacyjny o charakterze kompensacyjnym. Wtedy wyrok karny, którym z urzędu zasądzono od oskarżonego na rzecz pokrzywdzonego zadośćuczynienie, nie powinien stać na przeszkodzie rozpoznaniu późniejszego pozwu o zasądzenie zadośćuczynienia.
Uchwała na rzecz poszkodowanych
Sąd Okręgowy w Elblągu rozpoznając pozew o zapłatę zadośćuczynienia powziął wątpliwość, którą przedstawił Sądowi Najwyższemu: Czy wydany w postępowaniu karnym wyrok, którym z urzędu zasądzono od oskarżonego na rzecz pokrzywdzonego zadośćuczynienie, powoduje, że pozew o jego zasądzenie, złożony po uprawomocnieniu się tego wyroku, podlega odrzuceniu z uwagi na prawomocne osądzenie sprawy pomiędzy tymi stronami?
SN 3 grudnia br. podjął uchwałę, zgodnie z którą prawomocny wyrok zasądzający z urzędu w postępowaniu karnym zadośćuczynienie na rzecz pokrzywdzonego (art. 46 § 1 k.k.) nie stwarza powagi rzeczy osądzonej w części, w której zadośćuczynienie nie zostało przyznane.
Uzasadnienie ukaże się w ciągu dwóch miesięcy od daty wydanie uchwały.
Sygnatura akt III CZP 84/20, uchwała trzech sędziów Izby Cywilnej z 3 grudnia 2021 r.
