DARIUSZ JAGIEŁŁO
Psychologia sądowa, a szczególnie psychologia zeznań świadków stanowi tę dziedzinę, w której w sposób naukowy eksponuje się kwestie wiarygodności zeznań. W zasięgu jej zainteresowania znajdują się także warunki wpływające na zniekształcanie ich treści. Niniejszy artykuł dotyczy tylko jednego rodzaju negatywnego oddziaływania na uczestnika czynności procesowej, czyli sugestii. Badania dotyczące działań sugestywnych zmierzają do próby udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy i w jakich warunkach możliwe jest zniekształcenie zeznań lub wyjaśnień przez oddziaływanie sugestywne innych osób oraz które z zeznań świadków można/należy uznać za wiarygodne. W zakresie zainteresowania pozostają także te zagadnienia, które związane są z realizacją niewątpliwie skomplikowanej czynności procesowej, jaką jest przesłuchanie.
 
1. Pojęcie i cel sugestii. Termin „sugestia” jest pojęciem wyjątkowo pojemnym, występującym zarówno w języku potocznym, jak i literaturze psychologicznej. Definiowany bywa zasadniczo w dwojaki sposób: jako proces wpływania lub jako bodziec, za pomocą którego dokonuje się wpływu[1]. Analiza różnych ujęć sugestii pozwala na wyodrębnienie jej głównych cech definicyjnych. Pierwszą z nich jest werbalna lub obrazowa forma przekazu[2]. Występują też propozycje rozszerzenia ram definicji sugestii do znaczenia wieloelementowej sytuacji sugestywnej, składającej się z określonych warunków zewnętrznych (czyjaś obecność, relacje między ludźmi, sposób dokonywania sugestii) i wewnętrznych (stan utrudniający samokontrolę, ocenę sytuacji)[3]. Następna cecha to wpływ na odbiorcę. Celem sugestii jest bowiem wywołanie określonych reakcji u jej odbiorcy (opinii i postaw, przebiegu procesów psychicznych i fizjologicznych czy też zachowań). Można nią określić zarówno intencjonalne świadome działanie, jak i oddziaływanie nieświadome. Trzecią cechą jest oderwanie od procesów racjonalnej refleksji i logicznej analizy. Zwraca się uwagę na odrębność oddziaływania sugestii od przebiegu procesów racjonalnej oceny. Sugestia jest wyraźnie odróżniana od argumentowania lub nakłaniania[4]. Czwarta cecha sugestii to potencjalny charakter reakcji zawarty w sugestywnym bodźcu. Osoba poddana sugestii ma możliwość działania zgodnie z przekazem sugestywnym, a także niezgodnie z nim. Cecha ta odróżnia sugestię od działania w sytuacji przymusu.
Celem oddziaływania sugestywnego na treść wspomnień za pomocą komunikatów werbalnych jest dokonanie zmiany w ich treści w kierunku pożądanym przez sugerującego. Oddziaływanie to odbywa się bez użycia przymusu i występuje poza procesami racjonalnej analizy wpływu. Odbiorca zasadniczo ma możliwość dostosowania wspomnienia do treści sugestii lub też jej odrzucenia. W warunkach naturalnych sugestie na temat wydarzeń autobiograficznych podawane są osobie jako informacje na temat jej własnych doświadczeń, pochodzących z wielu źródeł (od świadków zdarzeń, ekspertów, policjantów). Sugestia oddziałuje na treść wspomnienia, osobistego przeżycia, w jej działaniu pośredniczą procesy percepcji źródła informacji (jako wiarygodnego i o uczciwych intencjach), procesy przetwarzania informacji zawartych w pamięci autobiograficznej[5].
Podatność na sugestię należy wiązać z indywidualną łatwością, z jaką można u jednostki spowodować zmianę sądów, opinii, zachowań itd. za pomocą oddziaływania sugestywnego. Termin ten traktowany jest jako zmienna indywidualna i wiązany bywa z konstruktem osobowości[6]. Jak twierdzi M.S. Zaragoza, można mówić o dwóch rodzajach podatności na sugestię. Pierwszy związany jest z procesami pamięciowymi (suggestibility of memory) i odnoszącymi się do zmian we wspomnieniach dokonanych pod wpływem błędnych informacji. Drugi dotyczy składanego zeznania (suggestibility of testimony), a więc tego, co osoba mówi w zeznaniu (choć niekoniecznie pamięta)[7]. Podatność na sugestię jest cechą odmienną od uległości, ponieważ wiąże się z osobistą akceptacją informacji zawartej w sugestii[8].
Wskazuje się na cztery komponenty podatności na sugestię, będące przedmiotem opracowań teoretycznych i badań. Są to: a) efekt błędnej informacji, czyli włączania zasugerowanych informacji do posiadanych wspomnień (misinformation effect, postevent information effect); b) błędne monitorowanie źródeł informacji (source misattribution); c) tworzenie fałszywych wspomnień (false memories); d) podatność na sugestię związaną z wpływem czynników społecznych (interrogative suggestibility)[9].
2. Podatność na sugestię w trakcie przesłuchania. W literaturze karnoprocesowej podkreśla się, że czynność polegającą na przesłuchaniu powinny cechować dwa zasadnicze etapy: swobodnej wypowiedzi oraz pytań kierunkowych[10]. Etap swobodnej wypowiedzi[11] polega na przedstawianiu przez osobę przesłuchiwaną wszystkich znanych jej faktów związanych z celem przesłuchania (nakierowany zostaje na spontaniczność relacji). Relacja taka jest bardziej wierna od przedstawianej w odpowiedzi na pytania, jednak może zawierać materiał o różnej skali wartości. Wypowiedzi swobodne są mniej kompletne, ale dokładniejsze[12]. Etap pytań kierunkowych charakteryzuje możliwość zadawania osobie przesłuchiwanej pytań szczegółowych powiązanych z przedmiotem przesłuchania. Chodzi o pytania uzupełniające (zmierzające do uzyskania dodatkowych informacji, pominiętych w swobodnej wypowiedzi), pytania wyjaśniające (których celem jest otrzymanie konkretnych odpowiedzi w kwestiach budzących wątpliwości), a także pytania zmierzające do przypomnienia przesłuchiwanemu okoliczności, o których mógł zapomnieć. W trakcie przesłuchania przesłuchujący powinien śledzić zgodność składanych zeznań z zeznaniami złożonymi w postępowaniu przygotowawczym i w razie rozbieżności dążyć do ich wyjaśnienia właśnie za pomocą tych pytań[13].
Pytania kontrolne mają ułatwić ocenę treści i wiarygodności wyjaśnień lub zeznań osoby przesłuchiwanej. Mogą dotyczyć źródła wiadomości zawartych w wypowiedzi, np. czy zeznający był naocznym świadkiem opisywanych zdarzeń, okoliczności postrzegania (np. czasu i miejsca), właściwości zmysłów osoby przesłuchiwanej oraz jej zdolności postrzegania albo jej podatności na sugestię[14]. Nie zmierzają one bezpośrednio do ustalenia stanu faktycznego, lecz dotyczą źródła wiadomości o przestępstwie, informacji o dalszych źródłach dowodowych, okoliczności spostrzegania, funkcjonowania zmysłów, spostrzegawczości przesłuchiwanego, podatności na sugestię, prawdomówności, poziomu inteligencji oraz rozumienia używanych pojęć[15].
Polska procedura karna przyjmuje metodę mieszaną przesłuchania – odrzuca tzw. przesłuchanie krzyżowe (cross examination)[16]. Kolejność, w jakiej zostały wymienione poszczególne rodzaje pytań w treści art. 171 § 1 k.p.k., nie ma znaczenia dla kolejności ich zadawania w czasie przesłuchania. Osoba przesłuchiwana może wypowiadać się w granicach określonych celem danej czynności, a zatem co do okoliczności istotnych w sprawie, a ponadto tylko w zakresie wynikającym z jej statusu procesowego: oskarżonego, świadka, biegłego, tłumacza czy specjalisty[17].
Model podatności na sugestię w sytuacji przesłuchania (interrogative suggestibility), wypracowany przez G.H. Gudjonssona i N.K. Clarka[18], opiera się na założeniu, że stopień podatności na sugestię zależy od przyjętych przez osobę strategii radzenia sobie z sytuacją przesłuchania. Przesłuchiwanemu towarzyszy niepewność dotycząca prawdziwości udzielanych odpowiedzi (zdarza się, że nie pamięta on dokładnie – lub wcale – szczegółów, o które jest pytany). Im wyższy stopień niepewności, tym bardziej prawdopodobne będzie przyjęcie sugestii. Kolejnym istotnym elementem jest zaufanie do przesłuchującego, a więc oczekiwanie, że jego intencje są szczere, że nie stosuje on „podstępu” w trakcie przesłuchania. Prawdopodobieństwo przyjęcia sugestii zależy od jej subtelności, wystarczającej, by nie podważyć zaufania do przesłuchującego. Istnieje zależność między wymienionymi aspektami sytuacji przesłuchania: im dokładniej zapamiętane jest zdarzenie (a więc mniejsza niepewność), tym większe prawdopodobieństwo identyfikacji błędnych sugestii ze strony przesłuchującego i mniejsze możliwości sugerowania w oparciu o zaufanie interpersonalne. Oczekiwanie sukcesu przez składającego zeznanie (dostarczenie pełnego zeznania), gdy świadek nie będzie zakładał konieczności dostarczenia pełnego zeznania, przejawiać może opór wobec sugestii w postaci udzielanych odpowiedzi: „nie wiem”, „nie pamiętam” lub „nie jestem pewien” (gdy jego wspomnienia nie będą wystarczająco wyraziste).
Wielu przesłuchiwanych błędnie zakłada, że powinni znać odpowiedzi na wszystkie zadane im pytania. Funkcjonuje też obiegowe przeświadczenie, że takie rzeczywiście jest oczekiwanie osób przesłuchujących. Z drugiej strony niepewność, zaufanie interpersonalne i oczekiwanie sukcesu podwyższają prawdopodobieństwo ulegania wpływom sugestywnym.
Pytania zadawane podczas czynności przesłuchania mogą przekonać rozmówcę do określonych tez czy wręcz spowodować zmianę uprzednio zajmowanego stanowiska. W pytaniach sugerujących odpowiedź tkwi niebezpieczeństwo otrzymania nieprawdziwych zeznań. Przepis art. 171 § 4 k.p.k. zabrania zadawania takich pytań osobie przesłuchiwanej. Zakaz ten dotyczy wszystkich kategorii świadków, bez względu na ich wiek, cel prowadzenia zeznań i ich przedmiot. Stopień sugestywności, czyli stopień poddawania się sugestii ujawnia się inaczej u różnych osób. Podatność na sugestię nie jest stałą cechą jednostki, ale potencjalną właściwością, której ujawnienie zależy od wielu czynników[19].
Sama sugestia to sposób komunikacji zmierzający do bezkrytycznego akceptowania przekazywanej propozycji, pomimo braku jakichkolwiek logicznych przesłanek do jej przyjęcia[20]. Następstwem pytania sugestywnego będzie odpowiedź niezgodna z tym, co świadek spostrzegł i zapamiętał. Pytania te są szczególnie niebezpieczne dla procesu karnego, gdyż uniemożliwiają dotarcie do prawdy materialnej[21]. Odpowiedzi na pytania, które uważa się za niesugestywne, zawierają więcej błędów niż opowiadanie spontaniczne, ponieważ w opowiadaniu świadek podaje to, co mu najlepiej utkwiło w pamięci, pytania zaś odwołują się także do wspomnień mniej pewnych, mglistych, do tego, na co świadek nie zwrócił szczególnej uwagi[22].
 
3. Poziom podatności na sugestię. Poziom podatności na sugestię determinuje strategia radzenia sobie z poszczególnymi elementami przesłuchania. Strategie unikowe (unikanie krytycznej oceny sytuacji i pozytywna autoprezentacja wobec przesłuchującego) to takie, które w największym stopniu sprzyjają sugestii. Aktywne strategie poznawcze (np. przyjęcie założenia, że nie jest możliwa znajomość odpowiedzi na wszystkie pytania przesłuchującego), a także aktywne strategie behawioralne (np. podejmowanie wysiłków przywoływania odpowiednich wspomnień lub obiektywnej oceny sytuacji) pozwalają oprzeć się oddziaływaniu sugestywnemu. Ważnym rodzajem sugestii obecnym w interakcji przesłuchania są sprzężenia zwrotne na temat udzielanych odpowiedzi. Negatywne sprzężenia zwrotne przez podwyższenie lęku oraz obniżenie samooceny wpływają na zwiększenie niepewności i w konsekwencji powodują wzmocnienie strategii poszukiwania informacji na zewnątrz[23].
Osoba cechująca się określonymi właściwościami, obniżonym poziomem intelektualnym albo obniżoną sprawnością wynikającą z przejściowych przyczyn, może nie być w stanie „obronić się” przed sugestiami przesłuchującego i w konsekwencji potwierdzać to, co w typowych warunkach przesłuchania byłoby niewątpliwie zanegowane. W takim wypadku pytania sugerujące mogą wyłączyć swobodę wypowiedzi przesłuchiwanego. Organ procesowy zobowiązany jest do uchylenia pytania sugerującego oraz pytania, które jest nieistotne, tj. nie dotyczy meritum sprawy. Powinien też być doskonale przekonany o nieistotności zagadnienia – zdarza się, że strona zmierza do sedna okrężną drogą. Zasadne może być wyjaśnienie intencji pytającego przed faktem uchylenia pytania. Naruszeniem swobody wypowiedzi będą wszelkiego rodzaju sugestie ze strony organów postępowania mogące wywrzeć wpływ na treść zeznań świadka. Sugestiami takimi mogą być zarówno wypowiedzi osób przesłuchujących, jak też stworzenie sytuacji wpływających na podświadomość osoby przesłuchiwanej i powstanie u przesłuchiwanego przekonania o istnieniu określonych stanów czy sytuacji. Za taką niedopuszczalną sugestię należy uznać podwiezienie przez funkcjonariuszy policji osoby pokrzywdzonej w pobliże siedziby prokuratury i poinformowanie jej, że zaraz będzie przywieziony oskarżony, a następnie wskazanie osoby oskarżonego wprowadzanego w kajdankach[24]. Niedopuszczalne jest także składanie zeznań w sytuacji, gdy świadek ma np. przed oczyma swoje własne zarzuty, na bieżąco modyfikowane stosownie do wzbogacania wyjaśnień o nowe okoliczności.
O dużym ładunku sugestii świadczy także realizacja konfrontacji grupowej, która może doprowadzić do zachwiania wymogu swobody wypowiedzi. Głównym argumentem osób dopuszczających większą liczbę uczestników konfrontacji, np. biegłych, jest przekonanie, że takiej konfrontacji towarzyszą inne założenia taktyczne. W takim wypadku może nie dojść do utraty kontroli nad czynnością, lecz sugestia niewątpliwie może wystąpić[25].
Niska jakość przesłuchania może stanowić pokłosie ograniczenia swobody wypowiedzi, gdy świadkowi albo podejrzanemu uniemożliwia się przedstawienie wszechstronnej relacji, bezskutecznie wywiera na niego presję, powoduje, że musi negować fałszywe sugestie (naruszając tym samym spontaniczność jego wypowiedzi).
Wpływ sugestii będzie szczególnie widoczny podczas przesłuchania dziecka. Może ono jej ulec nie tylko w wyniku zadawanych pytaniach, ale także z powodu przeżyć, których doznało w związku ze spostrzeganiem; niepewnych wspomnień co do tego, co się wydarzyło; autorytetu przesłuchujących go osób; wypowiedzi innych świadków, z którymi wcześniej się zetknęło, np. podczas oczekiwania na przesłuchanie; wieloznaczności sytuacji; trudności w podejmowaniu decyzji.
Sugestia pozawerbalna jest szczególnie widoczna w tonacji głosu, jego modulacji, rozłożeniu akcentów, gestach (np. kiwnięcie głową), mimice (np. uniesienie brwi). Sugestywnie oddziałują własne, poprzednio złożone przez świadka zeznania. Szczególnie na nią podatne będzie dziecko zmęczone oraz chore, ale także bez względu na wiek, świadkowie zmęczeni, bojaźliwi oraz ci, którzy formułują wypowiedzi z dużą dozą niepewności[26].
 
4. Obraz sugestii w doborze i zadawaniu pytań. Poprawny dobór i właściwe formułowanie pytań należy do obowiązków przesłuchującego. Pamiętać należy, że nie w każdym przypadku możliwe będzie uzyskanie zadowalającej relacji spontanicznej. Za najbardziej sugestywne należy uznać pytania wyczekujące i nierozdzielcze. Pytania wyczekujące można z kolei podzielić na twierdzące (np. czyżby sprawca miał w ręku nóż?) oraz przeczące (np. czy sprawca nie miał przypadkiem w ręku siekiery?). Pytania nierozdzielcze zawierają alternatywę lub dysjunkcję, np. czy sprawca miał w ręku siekierę czy nóż?
Osoba składająca zeznania nie pozostaje obojętna na to, co dzieje się wokół niej. Dlatego też z uwagi na panujące warunki możliwe będzie, że relacja zostanie zaburzona lub finalnie przesłuchiwany zezna coś, czego w innych warunkach by nie zeznał. Może to przybrać formę akcentowania niektórych punktów, które być może przyjmuje z wahaniem, ale pod wpływem rozmówcy zgadza się na nie. Nie musi to oznaczać, że przesłuchujący wymusza na świadku fałszywe zeznania – bardzo często pada on bowiem ofiarą własnego bezkrytycznego entuzjazmu[27].
Zaobserwować można negatywną, sugestywną obecność w pomieszczeniu osoby o określonym autorytecie. Pozycja ta może być wynikiem hierarchii społecznej, posiadanej wiedzy czy wręcz tupetu. Psychologowie podkreślają, że możliwość oddziaływania sugestywnego wzrasta w kontakcie z człowiekiem sympatycznym, miłym, budzącym zaufanie swym wyglądem, sposobem bycia, zachowaniem, a nawet sposobem wypowiadania.
Podobnie przebiega kształtowanie ocen i sądów pod wpływem cudzych wypowiedzi. Ludzie o ujmującym sposobie bycia lub czymś imponujący wywierają na innych większy wpływ niż ci, którzy niczym nie imponują, nie budzą sympatii, są obojętni[28]. Skłonność do sugestii warunkowana jest sposobem formułowania pytań. Pytania sugestywne to pytania naprowadzające, zawierające informacje mające ułatwić, zasugerować odpowiedź. Przeważnie przyjmują postać zdań twierdzących przedstawionych w formie pytań. Specjalnym rodzajem pytań sugestywnych są pytania modalne, które tworzą przypuszczenia prowadzące donikąd, ale zawierają dużą dawkę sugestii. Zadawanie takich pytań podczas przesłuchania jest oczywiście zabronione[29].
Szczególnie widoczne podczas przesłuchania są różnice w formułowaniu pytań oraz sposobie ich zadawania. Bardziej sugestywnie oddziałują pytania obiektywne i sformułowane negatywnie, zaś mniejszy ładunek zawierają pytania subiektywne przybierające formę pozytywną. Występujące w pytaniach bardzo drobne szczegóły w rodzaju – „czy był pan tam...” lub „czy widział pan tam...” – mogą zawierać nawet nieoczekiwany ładunek sugestii[30].
Niebezpieczne z punktu widzenia proceduralnego jest zadawanie pytań precyzyjnych, sugerujących świadkowi konieczność udzielenia tak samo precyzyjnej odpowiedzi. Taka kategoryczna odpowiedź zostanie finalnie zaprotokołowana, istnieje jednak duże prawdopodobieństwo, że świadek wycofa się z tego stanowiska na późniejszym etapie postępowania. Zmienna postawa sprawi wrażenie, że świadek jest niestały w zeznaniach (przed sądem wycofuje się, nie jest pewien podawanych wcześniej faktów, jego zeznania nie są precyzyjne, są niepewne, czasami odwoływane, co pozwala wątpić w prawdziwość całego zeznania, chociaż tylko poszczególne dane mogą budzić zastrzeżenia)[31]. Pytania precyzyjne także wywołują problemy, jeśli świadek w uprzednio złożonych zeznaniach wahał się czy świadczył wprost (oświadczał, że nie pamięta pewnych faktów) albo podkreślał o znacznie oddalonym odcinku czasowym między samym zdarzeniem a faktyczną chwilą przesłuchania.
Odpowiedzi na pytania mogą zawierać błędy, wiele zależy od postawy świadka, zaangażowania w zdarzenie, chęci udzielenia pomocy organowi procesowemu oraz odbioru zewnętrznych bodźców. Liczba popełnionych podczas przesłuchania błędów ma znaczny wpływ na stopień sugestywności zadawanych pytań.
Zgodnie z klasyfikacją stworzoną przez I.M.L. Huntera funkcjonuje sześć rodzajów pytań: a) determinujące – zaczynają się od zaimka lub przysłówka pytajnego, np. „jakiego koloru był...”; b) całkowicie rozłączne – stawiają przed wyborem jednej z dwóch ściśle określonych możliwości; c) częściowo rozłączne – dają do wyboru dwie możliwości, ale nie wykluczają trzeciej; d) wyczekujące – zawierają dość silną sugestię przez swoją negatywną konstrukcję, np. „czy świadek nie słyszał przypadkiem, jak oskarżony mówił...”; e) implikujące – sugerują coś, czego nie było; f) konsekutywne – stosowane są dla wzmocnienia sugestii zawartej w pytaniach poprzedzających[32]. Badania przeprowadzone z wykorzystaniem tej klasyfikacji wykazały, że najmniej niebezpieczne są pytania determinujące, a najbardziej niebezpieczne wyczekujące, które powodują blisko dwukrotny wzrost odpowiedzi fałszywych w porównaniu z pytaniami determinującymi[33].
Formułując pytania, należy baczną uwagę zwracać na odpowiedni dobór słownictwa, które musi być adekwatne do sytuacji oraz uwzględniać warunki osobiste przesłuchiwanego. Wykluczone będzie zadawanie osobie o niskim statusie społecznym, niewykształconej pytań, które zrozumiałaby np. osoba kończąca prawnicze studia wyższe. Nie należy używać określeń wieloznacznych, niezrozumiałych, nieostrych, ocennych czy też pochodzących z urzędowego, sądowego słownictwa, bowiem świadek może ich zwyczajnie nie rozumieć. Unikać należy wykorzystania twierdzeń czy słów: „często”, „rzadko”, „czasami”, które mogą zostać mylnie ocenione, a w konsekwencji wpłynąć na błędną treść zeznań. Stosowane podczas przesłuchania słownictwo może zmienić treść odpowiedzi. Pytanie precyzyjne, np „jak wysoki był sprawca”, z uwagi na użyte słownictwo sprzyja udzielaniu odpowiedzi zawyżającej wzrost tej osoby (np. miał ponad 180 cm wzrostu). Pytanie o tę samą kwestię, czyli wzrost sprawcy, zadane w inny sposób – „jak niski był sprawca”, daje odpowiedź niżej szacującą wzrost (np. miał ok. 170 cm)[34]. Badania prowadzone w tym zakresie uświadamiają, jak łatwo jest manipulować (sugerować) zeznaniami, wykorzystując odpowiedni sposób zadawania pytań.
Obok sugestii zamierzonych, w praktyce występują także takie, które wynikają z nieumiejętnego budowania pytań. Formułuje się np. pytanie następująco: „czy świadek pamięta, że w dniu..., tu a tu, widział, jak to i to...”. Najczęściej jest to sugestia niezamierzona. Organ procesowy musi w takich przypadkach zachować wzmożoną czujność. Jeśli pytający zdąży wyłożyć w pytaniu to wszystko, co świadek powinien pamiętać i odtworzyć samodzielnie, to ponowne zadanie pytania w tym samym przedmiocie już nawet w sposób prawidłowy nie zmieni faktu, że odpowiedź została zasugerowana. Przebieg przesłuchania powinien mieć odzwierciedlenie w protokole przesłuchania i podlegać szczególnie wnikliwej ocenie organu orzekającego co do tego, czy i w jakim zakresie sugestia miała wpływ na treść wypowiedzi przesłuchiwanego.
 
*
 
Rozważania dotyczące sugestii, wszechobecnej podczas czynności przesłuchania, zmuszają do zastanowienia się, czy i ewentualnie którzy uczestnicy postępowania składają zeznania bądź wyjaśnienia mogące zostać ocenione jako wiarygodne, a także, czy nie podlegają one zniekształceniu przez negatywny wpływ działania innych osób. Wpływ taki może być wynikiem celowej manipulacji, nieświadomej interpretacji zdarzenia czy chęci pozostania lojalnym wobec przesłuchującego.
Sytuacje te pokazują, że w określonych okolicznościach pytanie o zniekształcający wpływ sugestii jest pytaniem zasadnym i tym samym wymagającym rozważenia. Oddziaływanie sugestywne i podatność na sugestię jest zagadnieniem stale obecnym w rzeczywistości sądowej. Niemniej nie może umknąć uwadze, że nawet bardzo podatna na sugestię osoba może dostarczyć cennych zeznań, jeśli przesłuchiwana jest w sposób dostosowany do jej możliwości i ograniczeń rozwojowych oraz gdy jej zeznanie zostanie właściwie ocenione w kontekście innych informacji zgromadzonych w postępowaniu.
Influence of suggestion on the result of interview
The author of this article analyses the problem of influence of suggestions on what an interviewed person says. He identifies the conditions in which the interviewee’s statements are distorted because of suggestions and how it affects their credibility. He draws attention to the possible interpretations of the phenomenon of suggestion, which belong to the area where law and psychology meet. He demonstrates that suggestion, as one of the inadmissible methods of influencing the participants of an interview, has a significant impact on the course of criminal proceedings. Suggestion can distort the evidentiary value of the interview, which is one of the most difficult stages in the criminal procedure, consequently providing potential grounds for challenging a given interview. But as the writer observes, even a person who is very susceptible to suggestions may give valuable testimony if interviewed in a way appropriate to their developmental possibilities and limitations and when the testimony is properly assessed in the context of other data.
 
 
Słowa kluczowe: przesłuchanie, sugestia, podatność na sugestię, manipulacja, świadek
Keywords: interview, suggestion, susceptibility to suggestion, manipulation, witness

[1] Słownik psychologii, red. A.S. Reber, E.S. Reber, Warszawa 2005, s. 720.
 
[2] Słownik psychologii, red. J. Siuta, Kraków 2005, s. 380.
 
[3] Por. V.A. Gheorghiu, Sugestia, Warszawa 1987, s. 72.
 
[4] Tak. m.in. S. Kratochvil, Psychoterapia, Warszawa 1978, s. 301; L. Chertok, Między wiedzą i niewiedzą. Studium hipnozy, Warszawa 1989, s. 253.
 
[5] W literaturze anglojęzycznej sugestię określa się terminem misinformation. Termin ten należałoby tłumaczyć jako zniekształcająca, błędna informacja. Określenie to jednak incydentalnie występuje w polskiej literaturze, gdzie częściej używa się ogólnego terminu „sugestia”.
 
[6] M. Steller, Commentary: Rehabilitation of the Child Witness, [w:] The Suggestibility of Children’s Recollections. Implications for Eyewitness Testimony, red. J. Doris, Washington DC 1995, s. 106–109; J. Enders, The Suggestibility of the Child Witness: The Role of Individual Differences and Their Assessment, The Journal of Credibility Assessment and Child Witness Psychology 1997, vol. 1, s. 44–67.
 
[7] M.S. Zaragoza, Memory, Suggestibility and Eyewitness Testimony in Children and Adults, [w:] Children’s Eyewitness Memory, red. S.J. Ceci, M.P. Toglia, D.F. Ross, New York 1987, s. 53–78.
 
[8] G.H. Gudjonsson, J.F. Sigurdsson, The Relationship o f Compliance with Coping Strategies and Self-Esteem, European Journal of Psychological Assessment 2003, vol. 19, s. 117–123.
 
[9] M. Bruck, L. Melnyk, Individual Differences in Children’s Suggestibility: A Review and Synthesis, Applied Cognitive Psychology 2004, nr 18, s. 947–996.
 
[10] R.A. Stefański, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, red. Z. Gostyński, Warszawa 1998, s. 456–457.
 
[11]Swobodne wypowiedzenie się osoby przesłuchiwanej poprzedza udzielanie odpowiedzi na pytania zadawane przez organ prowadzący czynność przesłuchania, strony, ich obrońców albo pełnomocników, a także inne uprawnione osoby (np. pytania biegłych kierowane do oskarżonego czy świadka), gdy osoba wypowiada się o tym, co jest jej wiadome w sprawie. Pytanie osoby przeprowadzającej czynność przesłuchania (np. przewodniczącego składu orzekającego czy prowadzącego postępowanie przygotowawcze prokuratora) powinno być sformułowane możliwie najogólniej. Jak zaznaczył SN w wyroku z 8.2.1974 r., V KR 42/74 (OSNKW 1974, nr 6, poz. 115), „[n]ie każde warunki dolegliwe przesłuchania oznaczają warunki wyłączające możność swobodnej wypowiedzi. O niemożności swobodnej wypowiedzi mogą świadczyć tylko takie warunki, w których osoba przesłuchiwana ma zupełnie lub w tak znacznym stopniu sparaliżowaną wolę, że nie może powiedzieć tego, co by chciała, w związku z przedmiotem dokonywanej czynności procesowej”.
 
[12] B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1996, s. 738.
 
[13]H. Kempisty, Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 1986, s. 142.
 
[14] Z. Czeczot, Kryminalistyczna problematyka osobowych środków dowodowych, Warszawa 1976, s. 85–86.
 
[15] B. Lach, W. Kołakowska, Psychologiczne determinanty zeznań świadków i osób składających wyjaśnienia (wybrane zagadnienia), Szczytno 1998, s. 19–20.
 
[16] Słusznie podkreślił S. Waltoś (Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 386), że niedopuszczalne jest przesłuchanie krzyżowe w tym sensie, w jakim widzi je system anglosaski, tym bardziej że art. 171 § 4 k.p.k. wyraźnie stanowi, iż nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treści odpowiedzi. Podczas cross examination takie pytania wolno zadawać, co więcej, są one wówczas podstawową metodą sprawdzania wiarygodności zeznań.
 
[17] Wyrok SN z 8.2.1974 r., V KR 42/74, OSNKW 1974, nr 6, poz. 115.
 
[18]Por. G.H. Gudjonsson, J.F. Sigurdsson, The Relationship..., s. 117 i n. oraz cyt. tam lit.
 
[19] J.H. Jakubczak, Wpływ zmian psychofizycznych u osób w podeszłym wielu na efektywność przesłuchania, ZNASW 1985, nr 38, s. 160 i n.
 
[20] V.A. Gheorghlu, Sugestia, s. 21.
 
[21] P. Kruszyński, [w:] Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r. Praca zbiorowa, red. P. Kruszyński, Wrocław 1999, s. 171.
 
[22] R. Wiśniacka, Psychologia zeznań świadków, AKrym 1933, nr 2, s. 227.
 
[23] M. Zielona-Jenek, Oddziaływania sugestywne na zeznania małoletnich, RPEiS 2007, nr 3, s. 217.
 
[24] Wyrok SA w Katowicach z 4.11.2004 r., II AKa 337/04, LEX nr 154988 – w orzeczeniu tym Sąd podjął także problematykę manipulacji. Natomiast SN w wyroku z 23.3.1981 r., II KR 67/81 (OSPiKA 1981, nr 11, poz. 206) podkreślił, że „udział funkcjonariusza Policji jako protokolanta przy przesłuchaniu dokonanym przez prokuratora może stanowić okoliczność wyłączającą swobodę wypowiedzi, w rozumieniu art. 171 § 7 k.p.k., jeżeli funkcjonariusz ten uprzednio w tej samej sprawie przesłuchiwał tego podejrzanego”.
 
[25] Por. D. Jagiełło, Konfrontacja, jako czynność procesowa i kryminalistyczna (wybrane aspekty), Themis Polska Nova 2012, nr 1, s. 199–214.
 
[26] F. Arntzen, Psychologia zeznań świadków, Warszawa 1989, s. 37–38.
 
[27] H.E. Burtt, Psychologia stosowana, Warszawa 1965, s. 236.
 
[28] T. Woźniak, Psychologia, cz. 4, Psychologiczna analiza zeznań świadka, Warszawa 1969, s. 71.
 
[29] J. Jabłońska-Bonca, Prawnik a sztuka negocjacji i retoryki, Warszawa 2002, s. 279.
 
[30] H.E. Burtt, Psychologia..., s. 238–239.
 
[31] F. Arntzen, Psychologia..., s. 46–47.
 
[32] I.M.L. Hunter, Pamięć. Fakty i złudzenia, przeł. S. Garczyński, Warszawa 1963, s. 108.
 
[33] T. Witkowski, Psychologia kłamstwa, Wałbrzych 2002, s. 273–275.
 
[34] E.F. Loftus, Eyewitness Testimony, Cambridge 1996, s. 94.
 
Autor: dr Dariusz Jagiełło, Uniwersytet Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

Artykuł pochodzi z miesięcznika "Państwo  i Prawo" 8/2015>>>