Arbitralne decydowanie przez organy postępowania przygotowawczego o dostępie podejrzanego i jego obrońcy do akt sprawy, które uzasadniają wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania, jest sprzeczne z konstytucją – orzekł Trybunał Konstytucyjny.

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący zasad udostępniania akt sprawy w trakcie postępowania przygotowawczego. Trybunał orzekał w sprawie zgodności: art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego z zasadą przyzwoitej legislacji wynikającą z art. 2 Konstytucji oraz z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich przychodzą listy od osób podejrzanych i ich obrońców dotyczące udostępniania akt sprawy w trakcie postępowania przygotowawczego. Ma to szczególne znaczenie w sprawach karnych, w toku których chodzi o stosowanie i przedłużanie aresztu tymczasowego. W tym przypadku brak dostępu do akt lub przynajmniej do części zgromadzonego materiału w trakcie postępowania przygotowawczego uniemożliwia skuteczna obronę. Wskazany wyżej przepis stanowi, że w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione opisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Ponadto za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być udostępniane innym osobom. Przepis ten formułuje zasadę tajności postępowania przygotowawczego oraz wskazuje krąg podmiotów, które mogą domagać się uchylenia tej zasady. Nie określa natomiast żadnych powodów odmowy udostępnienia akt w toku postępowania przygotowawczego. Zdaniem Rzecznika kwestionowany przepis stosowany zwłaszcza w sprawach dotyczących tymczasowego aresztowania podejrzanego lub przedłużenia aresztu tymczasowego w istotny sposób ogranicza konstytucyjne prawo do obrony, które obejmuje również stadium postępowania przygotowawczego. Przepis ten jest niezgodny z konstytucją także dlatego, że pozwala podmiotowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze na arbitralne decydowanie o dostępie podejrzanego i obrońcy do akt. Niedopuszczalne jest stanowienie prawa, które daje organowi stosującemu je całkowitą dowolność.

Po przeprowadzeniu rozprawy Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał podzielił zastrzeżenia Rzecznika Praw Obywatelskich co do nieprecyzyjności zaskarżonego przepisu, który umożliwia nadawanie mu różnej interpretacji przez organy stosujące prawo. W ocenie Trybunału kluczowe znaczenie ma tu nie tylko wskazywany przez Rzecznika brak określenia przesłanek, którymi powinien kierować się organ prowadzący postępowanie przy podejmowaniu decyzji o odmowie udostępnienia akt, ale także to, że ustawodawca w żadnym z przepisów kodeksu postępowania karnego nie sprecyzował, co należy rozumieć przez zawarte w zakwestionowanej regulacji sformułowanie: „akta sprawy sądowej". Na aprobatę zasługują także wątpliwości Rzecznika co do zgodności kwestionowanego przepisu Kodeksu postępowania karnego z konstytucyjnym prawem do obrony. Postępowanie przygotowawcze - odmiennie niż postępowanie sądowe - co do zasady słusznie nie jest oparte na zasadzie pełnej jawności akt sprawy. W procedurze karnej istnieją przepisy umożliwiające oskarżonemu (i jego obrońcy) uzyskanie częściowej wiedzy na temat materiału dowodowego, zebranego na danym etapie postępowania przygotowawczego, np. przez zapoznanie się z postanowieniem o przedstawieniu zarzutów. Tym niemniej Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że powyższych mechanizmów nie można uznać za ekwiwalentne do prawa dostępu do materiałów postępowania przygotowawczego, uzasadniających wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Nie umożliwiają one też w sposób wystarczający realizacji prawa do obrony w sytuacji zastosowania tego środka zapobiegawczego, w zakresie wymaganym przez konstytucję oraz standardów prawa międzynarodowego. Ze względu na skoncentrowanie się przez Rzecznika Praw Obywatelskich na negatywnych skutkach zaskarżonego przepisu dla osób tymczasowo aresztowanych i ich obrońców, Trybunał Konstytucyjny zdecydował się na wydanie wyroku zakresowego. Orzeczenie o niekonstytucyjności kwestionowanego przepisu nie powoduje utraty przez ten przepis mocy obowiązującej, lecz eliminuje taką możliwości jego interpretacji, która jest niezgodna z konstytucją. Orzeczenie Trybunału oznacza, że w razie zainicjowania przez prokuratora postępowania w kwestii zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania - oskarżony, którego dotyczyć ma ten środek zapobiegawczy, powinien mieć prawo wglądu do materiałów postępowania przygotowawczego (do tej części akt), które stanowią uzasadnienie wniosku prokuratora.

Ponadto Trybunał stwierdził, że ustawodawca powinien wprowadzić do omawianego przepisu przesłanki ograniczające arbitralne stosowanie przez organy postępowania przygotowawczego dostępu do akt.  Wyrok jest ostateczny (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca 2008 r., sygn. akt K 42/07).