Bezpośrednie wykonywanie władzy przez obywateli odbywa się m. in. poprzez włączanie się przez nich w procesy prawotwórcze – w tym właśnie poprzez przedkładanie władzom propozycji konkretnych rozwiązań prawnych. Kwestię obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej reguluje art. 118 Konstytucji oraz ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli; zagadnienia dotyczące inicjatywy uchwałodawczej mieszkańców jednostki samorządowej normują natomiast statuty poszczególnych samorządów. Z drugiej strony, dopuszczalność uregulowania tej inicjatywy w statucie – i tym samym możliwość wnoszenia przez mieszkańców projektów uchwał pod obrady organów stanowiących – bywa kwestionowana przez organy nadzoru i sądy. Argumentację w takich przypadkach można streścić – za WSA we Wrocławiu – następująco: „brak w ustawie o samorządzie gminnym regulacji odnoszących się do przyznania mieszkańcom prawa do wnoszenia pod obrady rady projektów uchwał ocenić należy jako wybór ustawodawcy; jego milczenie należy interpretować w tym przypadku jako brak zgody na taką formę sprawowania władzy przez mieszkańców gminy.”(Zob. uzasadnienie do wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 3 kwietnia 2006 r., sygn. akt III SA/Wr 584/05.)
Z badania zrealizowanego przez Fundację Batorego wynika, że jedynie 11% objętych badaniem gmin i miast przewidziało w swoich statutach taką możliwość. Dodatkowo, w niektórych z jednostek, których statuty przewidują takie uprawnienie mieszkańców, jest ona obwarowana szczegółowymi wymogami, które w praktyce bardzo ograniczają możliwość skorzystania z tej instytucji. Przykładowo, liczba podpisów wymaganych do zgłoszenia projektu uchwały przygotowanej przez mieszkańców wynosi 500, podczas gdy do wyboru radnego wystarczy 69 głosów. Opory związane z wprowadzaniem i wykorzystywaniem prawa inicjatywy uchwałodawczej mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego w pewnym przynajmniej stopniu mogą wynikać z niejasnej sytuacji prawnej w tym zakresie. Fundacja Batorego zamówiła ekspertyzę prawną na temat dopuszczalności regulowania takiej inicjatywy w statutach jednostek samorządowych, którą przygotował prof. Hubert Izdebski.
 Anna Kowalska, ekspert Instytutu Spraw Publicznych