W najnowszym raporcie „O standardzie, który się nie przyjął (w Polsce). Praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w świetle przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka”, Helsińska Fundacja Praw Człowieka zwraca uwagę, że zgodnie z unijnymi standardami konieczne jest zgromadzenie materiału dowodowego, a surowość grożącej kary czy zarzut popełnienia przestępstwa w ramach zorganizowanej grupy – choć nie bez znaczenia dla oceny ryzyka – nie mogą stanowić samodzielnie uzasadnienia dla długotrwałego tymczasowego aresztowania. - Wydaje się, że wyżej wskazany trzon przepisów Kodeksu postępowania karnego określających ramy stosowania tymczasowego aresztowania nie jest sprzeczny z zasadami i wartościami konstytucyjnymi, i konwencyjnymi – mówi dr Piotr Kładoczny, redaktor i jeden z autorów raportu, podkreślając równocześnie, że problemem jest praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce.

Czytaj: Areszt nie ostatecznością, a często środkiem pierwszego wyboru >>

W 2009 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z uwagi na długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania bez dostatecznego uzasadnienia. 14 lat później problem nadużywania tymczasowego aresztowania wciąż pozostaje aktualny. Trybunał stwierdza naruszenia przepisów w kolejnych wyrokach, które w dalszym ciągu uznawane są za niewykonane.

Jak areszt, to często długotrwały

- Analizując sprawy przedstawione w raporcie, dojść można do kilku znaczących wniosków – wskazuje Piotr Kubaszewski, autor raportu. I dodaje, że przykładowo, zarzuty dotyczące przestępstw gospodarczych dla organów wymiaru sprawiedliwości są tak samo „dobrą” podstawą do stosowania tymczasowego aresztowania, jak pospolite przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. - Sądy permanentnie powołują się na przesłankę grożącej surowej kary z art. 258 par. 2 k.p.k., odnosząc się wyłącznie do ustawowego zagrożenia przewidzianego za dany typ przestępstwa, a zarzut udziału w zorganizowanej grupie przestępczej (art. 258 k.k.) jest niemal równoznaczny z długotrwałym stosowaniem tymczasowego aresztowania. Nawet jeśli sądy nieraz nabierają wątpliwości co do długości trwającego tymczasowego aresztowania – czemu dają wyraz w treści postanowienia – izolacyjny środek zapobiegawczy jest, mimo to, nadal stosowany - wskazuje.

Zobacz procedurę: Przedłużenie tymczasowego aresztowania w postępowaniu sądowym >

Fundacja wskazuje, że nie są to odizolowane przypadki, a część trendu, który możemy zaobserwować, analizując statystyki. I tak średnia liczba tymczasowo aresztowanych w 2022 r. była o około 60 proc. wyższa niż w 2016 r. Statystyki wskazują również na iluzoryczność kontroli instancyjnej postanowień o tymczasowym aresztowaniu. W 2021 r. uwzględniono 3,59 proc. zażaleń na orzeczenia sądów rejonowych w tej kwestii, natomiast w przypadku analogicznych postanowień sądów okręgowych odsetek ten wyniósł zaledwie 0,05 proc.

Zobacz linię orzeczniczą: Zażalenie na prawomocne postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania >

- Analiza danych statystycznych prowadzi do konkluzji, że sądy – mimo nieznacznej poprawy – wciąż zbyt mało rygorystycznie oceniają wnioski prokuratorów o tymczasowe aresztowanie. W 2022 r. uwzględniły 87 proc. takich wniosków (o 3 proc. mniej niż pięć lat wcześniej), co wraz z częstszym niż w ubiegłych latach występowaniem o zastosowanie tego środka doprowadziło do zwiększenia liczby postanowień o izolacji oskarżonych o ponad dwa tysiące. W odniesieniu do wniosków o przedłużenie zasądzonego wcześniej tymczasowego aresztowania sądy wykazywały jeszcze mniejszy krytycyzm, uwzględniając w ostatnich latach średnio aż 95 proc. z nich. Najbardziej dynamicznie zwiększała się w ciągu ostatnich lat liczba przypadków długotrwałego tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym - czytamy w raporcie.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Zagrożenie zarzuconego przestępstwa surową karą jako przesłanka stosowania tymczasowego aresztowania >

Z danych wynika, że w ciągu pięciu lat liczba osób pozbawionych wolności w toku śledztwa lub dochodzenia na okres powyżej 12 miesięcy wzrosła ze 103 do 291. Jeszcze intensywniej rosła liczb tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym przez czas powyżej 2 lat. W 2014 r. były zaledwie 2 takie przypadki, natomiast w 2022 r. odnotowano ich aż 51. Z danych statystycznych wynikało, że wzrost liczby osób długotrwale tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym pozostawał w korelacji z wydłużającym się czasem trwania tych postępowań.

Zobacz procedurę: Przedłużenie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym >

- Analiza zgromadzonych przez nas danych – zaznacza Bartosz Wiercziński, współautor raportu – prowadzi do wniosku, że systemowe problemy dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce, zdiagnozowane już w 2009 r. w wyroku w sprawie Kauczor, nie tylko nie zostały rozwiązane, ale w ostatnich pięciu latach ponownie się pogłębiły. Szczególnie martwią nas statystyki dotyczące długotrwałej izolacji penitencjarnej podejrzanych w postępowaniu przygotowawczym, czyli jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia. Liczba tymczasowo aresztowanych na tym etapie przez okres powyżej dwóch lat wzrosła w okresie od 2014 r. do 2022 r. dwudziestopięciokrotnie - podsumowuje.

Zobacz procedury w LEX:

Stosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym >

Stosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu sądowym >

 

Wśród rekomendacji dostęp do obrońcy i szkolenia dla sędziów

Helsińska Fundacja Praw Człowieka w raporcie zawarła szereg rekomendacji. Na gruncie obowiązującego stanu prawnego:

  • częstsze stosowanie środków nieizolacyjnych niż tymczasowego aresztowania;
  • rozważenie zasadności składania wniosków o tymczasowe aresztowanie i jego przedłużenie przez prokuratorów;
  • uzasadnianie postanowień dotyczących tymczasowego aresztowania zgodnie ze standardem wynikającym z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności ze zwróceniem uwagi na konieczność indywidualizacji i  konkretyzacji obawy matactwa czy uwzględnienie konieczności wykazania istotnych i koniecznych względów przemawiających za stosowaniem tymczasowego aresztowania na bardziej zaawansowanym etapie postępowania;
  • rozpatrywanie zażaleń w rozsądnym terminie (np. nie później niż w ciągu 16 dni od ich wpływu do sądu);
  • zawężająca i szczególnie rygorystyczna interpretacja przesłanek przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania w trybie art. 263 par. 4 K.P.K. (tj. ponad 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym, ponad 2 lata w postępowaniu przed sądem I instancji);
  • uwzględnianie standardów wynikających z orzecznictwa ETPC i  rekomendacji CPT przy udzielaniu zgody na kontakt osoby tymczasowo aresztowanej – uznanie prawa osoby pozbawionej wolności do efektywnej i skutecznej obrony oraz do utrzymywania więzi z rodziną oraz postrzeganie widzeń i kontaktu telefonicznego za istotne ich elementy.

Zobacz procedurę: Ograniczenia porozumiewania się oskarżonego tymczasowo aresztowanego z obrońcą >

Proponuje też m.in.:

  • uchylenie przesłanki surowej kary grożącej oskarżonemu (art.  258 par.  2 k.p.k.) - jako najłatwiejsza do wykorzystania jest ona odpowiedzialna za znaczną większość długotrwałych tymczasowych aresztowań;
  • uchylenie przesłanki braku stałego miejsca pobytu (art. 258 par. 1 pkt 1 in fine). Okoliczność ta praktycznie zwalnia sąd z konieczności ustalenia, czy oskarżony/podejrzany rzeczywiście zamierza utrudniać postępowanie poprzez ucieczkę lub ukrywanie się;
  • przeniesienie wprost treści art. 5 EKPC do kodeksu postępowania karnego. Obecność tego przepisu naocznie dowodziłaby braku kolizji norm prawa krajowego z normami konwencyjnymi;
  • rozważenie możliwości wprowadzenia maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania;
  • wprowadzenie nowych środków zapobiegawczych – aresztu domowego i dozoru elektronicznego;
  • ograniczenie czasu stosowania tymczasowego aresztowania do jednego (zamiast trzech) miesięcy;
  • zmiana przepisów kodeksu karnego wykonawczego w kierunku „rozluźnienia” reżimu, w szczególności w zakresie kontaktu z obrońcą, rodziną czy organami konsularnymi;
  • pełna implementacja Dyrektywy 2013/48/UE o dostępie do adwokata i Dyrektywy 2016/1919 w sprawie pomocy prawnej z  urzędu. Zapewnienie efektywnej, dostępnej i profesjonalnej pomocy prawnej osobom pozbawionym wolności w toku postępowania karnego;
  • obrona obligatoryjna osób tymczasowo aresztowanych ze względu na skrajnie utrudnione prowadzenie samodzielnej obrony, w tym daleko idące ograniczenie kontaktu ze światem zewnętrznym;
  • skład 3-osobowy przy rozpoznawaniu zażaleń;
  • obecność prokuratora na posiedzeniach aresztowych pod rygorem nieuwzględnienia wniosku;
  • jawność posiedzeń aresztowych w postępowaniu przygotowawczym;
  • uchylenie obligatoryjnego wstrzymania wykonania postanowienia o zmianie środka zapobiegawczego w razie wniesienia sprzeciwu przez prokuratora.

I rekomendacje systemowe:

  • ograniczenie przewlekłości postępowań sądowych i  przygotowawczych;
  • szkolenia dla sędziów i prokuratorów z zakresu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a zwłaszcza art. 5 EKPC.
  • właściwy dobór osób na stanowiska sędziowskie oraz uniezależnienie sędziów od władzy wykonawczej.

Zobacz procedurę: Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania > 

Nowość
Nowość
Prawo karne

Teresa Dukiet-Nagórska, Olga Sitarz

Sprawdź  

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.