1. Wprowadzenie

Osobowymi spółkami prawa handlowego są:
spółka jawna,
spółka partnerska,
spółka komandytowa,
spółka komandytowo-akcyjna.
Z uwagi na zastosowane rozwiązania typowe, oraz ze względu na to, iż spółka jawna jest najczęściej występuje w praktyce, w dalszej części tekstu analizie poddane zostanie właśnie wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej (jako „przedstawicielki" osobowych spółek prawa handlowego).
Osobowy charakter wymienionych powyżej spółek przesądza o tym, że wystąpienie z niej chociażby jednego ze wspólników rodzi konkretne konsekwencje faktyczne (z rozwiązaniem spółki włącznie) oraz prawne – zarówno na gruncie prawa prywatnego jak i publicznego. Oczywistym zdaje się być – i faktycznie tak jest – że wystąpienie wspólnika ze spółki osobowej prawa handlowego wywoła określone skutki podatkowe. W niniejszym opracowaniu analizie zostały poddane skutki podatkowe – na gruncie podatku dochodowego – wystąpienie wspólnika ze spółki osobowej prawa handlowego.

2. Wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej


Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 22 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) – dalej k.s.h., spółką jawną jest każda spółka osobowa prawa handlowego, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a która nie jest inną spółką handlową.
Pomimo, iż spółka jawna jest jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, nie przeszkodziło to ustawodawcy „przydzielić" temu podmiotowi odrębnego majątku. W skład majątku spółki jawnej wchodzi wszelkie mienie wniesione do niej przez wspólników jako wkład, a także mienie nabyte przez tą spółkę w czasie jej istnienia.
Łączna wartość wkładów rzeczywiście wniesionych przez wspólników spółki jawnej równa jest sumie udziałów kapitałowych każdego z sygnatariuszy umowy.
Jeżeli umowa spółki jawnej została zawarta na czas nieoznaczony, każdy wspólnik może wypowiedzieć ją na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego.
W przypadku wypowiedzenia umowy spółki jawnej (wystąpienie ze spółki) koniecznym jest ustalenie wartości udziału kapitałowego ustępującego wspólnika albo jego spadkobiercy. Wartość takiego udziału oznacza się na podstawie osobnego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki.
Jeżeli wspólnik wypowie umowę spółki, dniem bilansowym, na który oznaczany jest jego udział w spółce jest ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia. Ustępującemu ze spółki wspólnikowi wypłacany jest jego udział kapitałowy w spółce. Wypłata udziału kapitałowego winna być dokonana w pieniądzu, jednak w praktyce możliwym jest przekazanie udziału w naturze.
Przyjmuje się, że przekazanie wspólnikowi udziału kapitałowego w naturze dopuszczalnym jest wówczas, gdy w umowie spółki zapisana została taka możliwość.
Rzeczy wniesione do spółki przez wspólnika tylko do używania zwracane są mu w naturze.
W tym miejscu podkreślić należy, że wspólnik ustępujący ze spółki uzyska zwrot przysługującego mu udziału kapitałowego jedynie wówczas, gdy wartość takiego udziału jest dodatnia. Jeżeli jednak udział kapitałowy wspólnika występującego przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, wówczas nie dość, że wspólnik nie otrzyma żadnej wypłaty, ale wręcz jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość.
Wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej tylko czasami oznacza jej likwidację.

Wprawdzie według przepisu art. 64 § 1 k.s.h. wypowiedzenie umowy spółki jawnej powoduje rozwiązanie spółki, jednak w praktyce najczęściej jest tak, że na skutek wystąpienia wspólnika spółka jawna likwidowana jest jedynie wówczas, gdy sygnatariuszami umowy były tylko dwa podmioty. Zgodnie bowiem z regulacjami k.s.h. w umowie spółki może być zapisane, że pomimo wystąpienie wspólnika ze spółki podmiot ten w dalszym ciągu istnieje (o ile oczywiście jest minimum dwóch wspólników). Gdyby nawet umowa spółki jawnej nie zawierała takiego zapisu, o dalszym istnieniu spółki mogą zadecydować pozostali w niej wspólnicy.
Inną formą wystąpienia przez wspólnika ze spółki jawnej jest sprzedaż przysługujących mu w takiej jednostce udziałów. Wprawdzie z uwagi na osobowy charakter spółki jawnej poprawność takiego rozwiązania mogłaby budzić pewne wątpliwości, jednak możliwość taka (w odniesieniu do wszystkich spółek osobowych prawa handlowego) wprost została zapisana w art. 10 k.s.h. Zgodnie z dyspozycją tego artykułu, przeniesienie praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej (czyli de facto zbycie udziałów) możliwe jest jedynie wówczas, gdy umowa spółki tak stanowi. Jeżeli wspólnicy, w treści umowy nie postanowili inaczej, zbycie udziału w spółce osobowej może być skutecznie dokonane dopiero po uzyskaniu pisemnej zgody wszystkich pozostałych wspólników na tego rodzaju operację.
W dalszej części opracowania omówione zostaną skutki podatkowe jednego i drugiego modelu wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej.

3. Podatkowe skutki wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej


Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm.) – dalej u.p.d.o.f., przychodami osoby fizycznej są, poza wyjątkami zapisanymi w u.p.d.o.f., otrzymane lub postawione do dyspozycji podatnika w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń. Z uwagi na to, że w ramach spółki jawnej podatnik prowadzi działalność gospodarczą, uzyskiwane w związku z tym przychody muszą być umiejscowione w źródle działalność gospodarcza.
W pozarolniczej działalności gospodarczej swoje źródło ma również nieco specyficzny przychód, bo powstały na skutek likwidacji działalności gospodarczej.
Analizując podatkowe skutki (w podatku dochodowym) wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej, odrębnie omówić trzeba dwa zagadnienia:
1) opodatkowanie likwidacji działalności,
2) opodatkowanie zwracanego wspólnikowi udziału kapitałowego.

4. Opodatkowanie likwidacji działalności

Jeszcze do końca 2010 r. jedną z przesłanek ustalenia dochodu z pozarolniczej działalności gospodarczej była likwidacja działalności w tym zakresie.
Od 1 stycznia 2011 r. art. 24 ust. 3a u.p.d.o.f. stanowi, że w przypadku likwidacji działalności gospodarczej, w tym także w formie spółki niebędącej osobą prawną, lub wystąpienia wspólnika ze spółki niebędącej osobą prawną, sporządza się wykaz składników majątku na dzień likwidacji działalności gospodarczej lub na dzień wystąpienia wspólnika z takiej spółki. Wykaz powinien zawierać co najmniej następujące dane: liczbę porządkową, określenie (nazwę) składnika majątku, datę nabycia składnika majątku, kwotę wydatków poniesionych na nabycie składnika majątku oraz kwotę wydatków poniesionych na nabycie składnika majątku zaliczoną do kosztów uzyskania przychodów, wartość początkową, metodę amortyzacji, sumę odpisów amortyzacyjnych oraz wysokość wypłaconych środków pieniężnych należnych wspólnikom z tytułu udziału w spółce niebędącej osobą prawną na dzień wystąpienia lub likwidacji. Jak zatem widać, w aktualnym stanie prawnym samo zakończenie działalności, w tym w ramach wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej nie rodzi obowiązku zapłaty podatku. To jednak skutkuje tym, iż aktualnie nie tylko późniejsze zbycie składników majątku trwałego ale również innych (w tym towarów handlowych) skutkować będzie uzyskaniem przychodu, który winien być umiejscowiony w źródle pozarolnicza działalność gospodarcza (zob. art. 14 ust. 2 pkt 17 u.p.d.o.f.). Wyjątkiem byłby przypadek, w którym zbycia składników majątku pozostałych na dzień likwidacji działalności gospodarczej, likwidacji spółki osobowej albo wystąpienie wspólnika ze spółki osobowej, byłoby dokonane w sytuacji, w której od pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym nastąpiła likwidacja działalności gospodarczej prowadzonej samodzielnie, likwidacja spółki niebędącej osobą prawną lub nastąpiło wystąpienie wspólnika z takiej spółki, do dnia ich odpłatnego zbycia upłynęło 6 lat i odpłatne zbycie nie następowałoby w wykonaniu działalności gospodarczej (zob. art. 14 ust. 3 pkt 12 u.p.d.o.f.).
Dochodem z odpłatnego zbycia takich składników majątku (o ile zgodnie z powyższym przychód powstał) jest różnica między przychodem z odpłatnego zbycia a wydatkami na nabycie zbywanych składników, niezaliczonych do kosztów uzyskania przychodów w jakiejkolwiek formie.