1. WPROWADZENIE
W ramach norm regulujących zachowania uczestników postępowania karnego skarbowego podstawową formę przebiegu procesu karnego skarbowego stanowi postępowanie zwyczajne. Postępowanie to nie ma jednak charakteru uniwersalnego. Zasięg postępowania zwyczajnego rozciąga się w zasadzie wyłącznie na przestępstwa skarbowe1, pozostawiając poza swoją regulacją rozstrzyganie w sprawach o wykroczenia skarbowe. Ustawodawca uznał, iż zasady szybkości i ekonomiki postępowania przemawiają za rezygnacją z czasochłonnego i kosztownego postępowania zwyczajnego w sprawach mniejszej wagi, takich jak wykroczenia skarbowe. Wzorując się na powszechnym prawie wykroczeń, wprowadzono do procedury karnej skarbowej najbardziej uproszczony tryb postępowania w sprawach o wykroczenia skarbowe – postępowanie mandatowe. W postępowaniu mandatowym nie wymierza się bowiem kary, a jedynie ją nakłada i to za zgodą sprawcy przyjmującego mandat. Zasadniczą cechą postępowania mandatowego jest jednakże to, iż ograniczono w nim do minimum kompetencje sądu do orzekania o odpowiedzialności karnej za wykroczenie skarbowe. W postępowaniu mandatowym rolę decydującą powierzono bowiem organom niesądowym, prowadzącym postępowanie przygotowawcze.
2. PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA MANDATOWEGO
Chcąc zrozumieć funkcję i istotę postępowania mandatowego w pierwszej kolejności należy przyjrzeć się przesłankom warunkującym jego dopuszczalność. Oczywistym jest, iż przede wszystkim muszą wystąpić przesłanki ogólne warunkujące w ogóle zajście procesu karnego skarbowego. Zatem, aby uczynić określonej osobie zarzut popełnienia penalizowanego czynu należy stwierdzić, iż zachowanie tej osoby nosi cechy bezprawności, tzn. narusza nakaz lub zakaz zawarty w normie prawnej – w tym przypadku normie karnej skarbowej. Ów normatywny nakaz lub zakaz winien być obwarowany sankcją penalną (karą). Nadto, co niezwykle istotne – zachowanie sprawcy musi spełniać przesłankę zawinienia, o czym nierzadko zdają się zapominać skarbowe organy postępowania przygotowawczego (art. 1 k.k.s.). odpowiedzialność karną popełnienie czynu. Nie może także odpowiadać w procesie karnym skarbowym ten, kto popełnia czyn zabroniony nieukończywszy 17 lat lub gdy znikoma społeczna szkodliwość czynu wyłącza jego kwalifikację nawet jako wykroczenia skarbowego (art. 1 k.k.s. w zw. z art. 5 § 1 k.k.s.)2. Dopiero istnienie przesłanek pozytywnych ogólnych oraz brak przesłanek wyłączających bezprawność czynu lub winę sprawcy (np. niepoczytalność sprawcy) pozwala ocenę występowania w danym stanie faktycznym przesłanek szczególnych, stanowiących podstawę postępowania mandatowego. W świetle regulacji zawartej w art. 137 k.k.s. przesłanki te można uszeregować w dwóch grupach, a mianowicie jako: 1) przesłanki pozytywne, a więc konieczne, by postępowanie mogło być prowadzone w trybie postępowania mandatowego oraz 2) przesłanki negatywne, a więc których wystąpienie unicestwia możliwość rozstrzygania sprawy o wykroczenie skarbowe w tym trybie3.
W tym miejscu warto podkreślić, iż postępowanie mandatowe jest postępowaniem fakultatywnym, którego zastosowanie w konkretnym przypadku zostało pozostawione w gestii organów mandatowych. Nawet zatem istnienie przesłanek pozytywnych oraz brak występowania przesłanek negatywnych nie przesądza o konieczności nałożenia na sprawcę wykroczenia grzywny w drodze mandatu karnego. Organ postępowania przygotowawczego może w takiej sytuacji zawsze sprawę prowadzić na zasadach ogólnych4.
2. 1. PRZESŁANKI POZYTYWNE WARUNKUJĄCE POSTĘPOWANIE MANDATOWE
Stosownie do brzmienia art. 137 § 1 k.k.s. w postępowaniu mandatowym, jeżeli kodeks nie stanowi inaczej, karę grzywny w drodze mandatu karnego nałożyć można jedynie, gdy osoba sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości a nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary surowszej niż ta, która jest określona w art. 48 § 2 k.k.s.
Warunkiem nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego jest wyrażenie przez sprawcę wykroczenia skarbowego zgody na przyjęcie mandatu; zgodę tę odnotowuje się na dokumencie mandatu karnego (§ 3 cytowanego artykułu).
Zatem z przepisu § 1 i 3 art. 137 k.k.s. wyprowadzić można następujące dodatnie (pozytywne) przesłanki szczególne trybu mandatowego:
a) czyn popełniony przez sprawcę musi wypełniać znamiona wykroczenia skarbowego. Nakładając mandat, organ mandatowy musi określić wykroczenie nie tylko poprzez podanie numeru artykułu k.k.s., który kwalifikuje czyn sprawcy, ale także poprzez dokładny opis czynu sprawcy zarzucanego (podanie jego znamion), a więc określenie czynności sprawczej, czasu i okoliczności czynu.
b) osoba sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego nie mogą budzić wątpliwości. Wymóg ten oznacza, iż w świetle dowodów zgromadzonych przez organy mandatowe przy wykryciu wykroczenia lub w toku dochodzenia, spostrzeżeń własnych organu mandatowego bądź w świetle oświadczeń sprawcy, sprawstwo określonej osoby oraz okoliczności czynu są oczywiste i nie budzą jakichkolwiek wątpliwości. Istotnym jest jednak, iż ustawodawca formułując brzmienie omawianej przesłanki dodatniej postępowania mandatowego nie wprowadził wymogu przyznania się sprawcy wykroczenia do jego popełnienia. Zatem nawet zaprzeczanie przez sprawcę popełnieniu czynu zabronionego nie skutkuje wyłączeniem możliwości sięgnięcia po mandat karny, jeżeli z okoliczności ponad wszelką wątpliwość wynika sprawstwo określonej osoby. Z drugiej strony również samo przyznanie się sprawcy do popełnienia wykroczenia nie determinuje nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego, jeżeli organ postępowania przygotowawczego poweźmie wątpliwości co do osoby sprawcy albo/i okoliczności czynu5. Ustawodawca nie wprowadza wymogu nałożenia mandatu bezpośrednio przy wykryciu wykroczenia. Może to mieć miejsce także później, nawet po wszczęciu postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia. Niezbędnym jest wszak to, by organ nakładający grzywnę mandatem karnym nie miał wątpliwości, co do okoliczności czynu oraz osoby jego sprawcy.
c) organ mandatowy musi być przekonany o tym, iż wystarczającą reakcją karną dla sprawcy wykroczenia będzie kara grzywny i to jedynie w rozmiarze przewidzianym dla trybu postępowania mandatowego (art. 48 § 2 k.k.s. w zw. z art. 137 § 1 k.k.s. in fine), tj. w wymiarze nieprzekraczającym podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2010 r. (M.P. Nr 48, poz. 709) minimalne wynagrodzenie za pracę do dnia 1 stycznia 2010 r. wynosi 1.317 zł. A więc górna granica grzywny za wykroczenie skarbowe nakładanej mandatem karnym wynosi w 2010 r. do 2.634 zł.
W ramach norm regulujących zachowania uczestników postępowania karnego skarbowego podstawową formę przebiegu procesu karnego skarbowego stanowi postępowanie zwyczajne. Postępowanie to nie ma jednak charakteru uniwersalnego. Zasięg postępowania zwyczajnego rozciąga się w zasadzie wyłącznie na przestępstwa skarbowe1, pozostawiając poza swoją regulacją rozstrzyganie w sprawach o wykroczenia skarbowe. Ustawodawca uznał, iż zasady szybkości i ekonomiki postępowania przemawiają za rezygnacją z czasochłonnego i kosztownego postępowania zwyczajnego w sprawach mniejszej wagi, takich jak wykroczenia skarbowe. Wzorując się na powszechnym prawie wykroczeń, wprowadzono do procedury karnej skarbowej najbardziej uproszczony tryb postępowania w sprawach o wykroczenia skarbowe – postępowanie mandatowe. W postępowaniu mandatowym nie wymierza się bowiem kary, a jedynie ją nakłada i to za zgodą sprawcy przyjmującego mandat. Zasadniczą cechą postępowania mandatowego jest jednakże to, iż ograniczono w nim do minimum kompetencje sądu do orzekania o odpowiedzialności karnej za wykroczenie skarbowe. W postępowaniu mandatowym rolę decydującą powierzono bowiem organom niesądowym, prowadzącym postępowanie przygotowawcze.
2. PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA MANDATOWEGO
Chcąc zrozumieć funkcję i istotę postępowania mandatowego w pierwszej kolejności należy przyjrzeć się przesłankom warunkującym jego dopuszczalność. Oczywistym jest, iż przede wszystkim muszą wystąpić przesłanki ogólne warunkujące w ogóle zajście procesu karnego skarbowego. Zatem, aby uczynić określonej osobie zarzut popełnienia penalizowanego czynu należy stwierdzić, iż zachowanie tej osoby nosi cechy bezprawności, tzn. narusza nakaz lub zakaz zawarty w normie prawnej – w tym przypadku normie karnej skarbowej. Ów normatywny nakaz lub zakaz winien być obwarowany sankcją penalną (karą). Nadto, co niezwykle istotne – zachowanie sprawcy musi spełniać przesłankę zawinienia, o czym nierzadko zdają się zapominać skarbowe organy postępowania przygotowawczego (art. 1 k.k.s.). odpowiedzialność karną popełnienie czynu. Nie może także odpowiadać w procesie karnym skarbowym ten, kto popełnia czyn zabroniony nieukończywszy 17 lat lub gdy znikoma społeczna szkodliwość czynu wyłącza jego kwalifikację nawet jako wykroczenia skarbowego (art. 1 k.k.s. w zw. z art. 5 § 1 k.k.s.)2. Dopiero istnienie przesłanek pozytywnych ogólnych oraz brak przesłanek wyłączających bezprawność czynu lub winę sprawcy (np. niepoczytalność sprawcy) pozwala ocenę występowania w danym stanie faktycznym przesłanek szczególnych, stanowiących podstawę postępowania mandatowego. W świetle regulacji zawartej w art. 137 k.k.s. przesłanki te można uszeregować w dwóch grupach, a mianowicie jako: 1) przesłanki pozytywne, a więc konieczne, by postępowanie mogło być prowadzone w trybie postępowania mandatowego oraz 2) przesłanki negatywne, a więc których wystąpienie unicestwia możliwość rozstrzygania sprawy o wykroczenie skarbowe w tym trybie3.
W tym miejscu warto podkreślić, iż postępowanie mandatowe jest postępowaniem fakultatywnym, którego zastosowanie w konkretnym przypadku zostało pozostawione w gestii organów mandatowych. Nawet zatem istnienie przesłanek pozytywnych oraz brak występowania przesłanek negatywnych nie przesądza o konieczności nałożenia na sprawcę wykroczenia grzywny w drodze mandatu karnego. Organ postępowania przygotowawczego może w takiej sytuacji zawsze sprawę prowadzić na zasadach ogólnych4.
2. 1. PRZESŁANKI POZYTYWNE WARUNKUJĄCE POSTĘPOWANIE MANDATOWE
Stosownie do brzmienia art. 137 § 1 k.k.s. w postępowaniu mandatowym, jeżeli kodeks nie stanowi inaczej, karę grzywny w drodze mandatu karnego nałożyć można jedynie, gdy osoba sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości a nie zachodzi potrzeba wymierzenia kary surowszej niż ta, która jest określona w art. 48 § 2 k.k.s.
Warunkiem nałożenia kary grzywny w drodze mandatu karnego jest wyrażenie przez sprawcę wykroczenia skarbowego zgody na przyjęcie mandatu; zgodę tę odnotowuje się na dokumencie mandatu karnego (§ 3 cytowanego artykułu).
Zatem z przepisu § 1 i 3 art. 137 k.k.s. wyprowadzić można następujące dodatnie (pozytywne) przesłanki szczególne trybu mandatowego:
a) czyn popełniony przez sprawcę musi wypełniać znamiona wykroczenia skarbowego. Nakładając mandat, organ mandatowy musi określić wykroczenie nie tylko poprzez podanie numeru artykułu k.k.s., który kwalifikuje czyn sprawcy, ale także poprzez dokładny opis czynu sprawcy zarzucanego (podanie jego znamion), a więc określenie czynności sprawczej, czasu i okoliczności czynu.
b) osoba sprawcy i okoliczności popełnienia wykroczenia skarbowego nie mogą budzić wątpliwości. Wymóg ten oznacza, iż w świetle dowodów zgromadzonych przez organy mandatowe przy wykryciu wykroczenia lub w toku dochodzenia, spostrzeżeń własnych organu mandatowego bądź w świetle oświadczeń sprawcy, sprawstwo określonej osoby oraz okoliczności czynu są oczywiste i nie budzą jakichkolwiek wątpliwości. Istotnym jest jednak, iż ustawodawca formułując brzmienie omawianej przesłanki dodatniej postępowania mandatowego nie wprowadził wymogu przyznania się sprawcy wykroczenia do jego popełnienia. Zatem nawet zaprzeczanie przez sprawcę popełnieniu czynu zabronionego nie skutkuje wyłączeniem możliwości sięgnięcia po mandat karny, jeżeli z okoliczności ponad wszelką wątpliwość wynika sprawstwo określonej osoby. Z drugiej strony również samo przyznanie się sprawcy do popełnienia wykroczenia nie determinuje nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego, jeżeli organ postępowania przygotowawczego poweźmie wątpliwości co do osoby sprawcy albo/i okoliczności czynu5. Ustawodawca nie wprowadza wymogu nałożenia mandatu bezpośrednio przy wykryciu wykroczenia. Może to mieć miejsce także później, nawet po wszczęciu postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia. Niezbędnym jest wszak to, by organ nakładający grzywnę mandatem karnym nie miał wątpliwości, co do okoliczności czynu oraz osoby jego sprawcy.
c) organ mandatowy musi być przekonany o tym, iż wystarczającą reakcją karną dla sprawcy wykroczenia będzie kara grzywny i to jedynie w rozmiarze przewidzianym dla trybu postępowania mandatowego (art. 48 § 2 k.k.s. w zw. z art. 137 § 1 k.k.s. in fine), tj. w wymiarze nieprzekraczającym podwójnej wysokości minimalnego wynagrodzenia. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2010 r. (M.P. Nr 48, poz. 709) minimalne wynagrodzenie za pracę do dnia 1 stycznia 2010 r. wynosi 1.317 zł. A więc górna granica grzywny za wykroczenie skarbowe nakładanej mandatem karnym wynosi w 2010 r. do 2.634 zł.