1. Przychody uzyskiwane przez emerytów i rencistów

Emeryci oraz renciści mogą osiągać przychody ze wszystkich źródeł przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych (źródła te wymieniają przepisy art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm. – dalej u.p.d.o.f.). Przede wszystkim jednak emeryci i renciści uzyskują przychody z tytułu emerytur oraz rent, a więc przychody, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 u.p.d.o.f.
Zgodnie z art. 12 ust. 7 u.p.d.o.f. przez emeryturę lub rentę rozumie się łączną kwotę świadczeń emerytalnych i rentowych, w tym kwoty emerytur kapitałowych wypłacanych na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507 z późn. zm.), wraz ze wzrostami i dodatkami, z wyłączeniem dodatków rodzinnych i pielęgnacyjnych oraz dodatków dla sierot zupełnych do rent rodzinnych.
Zasady, na jakich przysługują emerytury i renty, określają przede wszystkim przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 z późn. zm.). Inne ważniejsze akty prawne regulujące zasady, na jakich przysługują emerytury i renty, to ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656), ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67 z późn. zm.).

Dodać należy, że zgodnie z art. 11 ust. 1 u.p.d.o.f. przychodami są – z zastrzeżeniem nieistotnych w omawianym przypadku przepisów – otrzymane lub postawione do dyspozycji podatnika w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń. Powoduje to, że opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych w danym roku podatkowym podlegają świadczenia emerytalne i rentowe faktycznie otrzymane w tym roku podatkowym, a nie świadczenia należne za dany rok, lecz wypłacone w innym roku podatkowym. Potwierdza to Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie w interpretacji indywidualnej z dnia 9 kwietnia 2009 r., IPPB4/415-52/09-4/MO.
Renty mogą być również świadczeniami wypłacanymi na podstawie cywilnoprawnej umowy renty (przez umowę renty jedna ze stron zobowiązuje się względem drugiej do określonych świadczeń okresowych w pieniądzu lub w rzeczach oznaczonych tylko co do gatunku – zob. art. 903 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – dalej k.c.). Umowa renty może być zawarta pod tytułem odpłatnym lub nieodpłatnym. W pierwszym przypadku przychody z umów renty zalicza się do przychodów z rent, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 u.p.d.o.f. (zob. pismo Ministerstwa Finansów z dnia 9 października 1997 r., PO5/IMD-01058-4386/97, czy postanowienie Naczelnika Urzędu Skarbowego Warszawa-Bielany z dnia 29 września 2005 r., 1432/PDL/415/91/05). W przypadku nieodpłatnych rent przychody podlegające opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych nie powstają (ze względu na brzmienie art. 2 ust. 1 pkt 3 u.p.d.o.f. w zw. z art. 1 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768).

Emeryci oraz renciści często otrzymują również różnego rodzaju świadczenia w związku z łączącym ich uprzednio z zakładem pracy stosunkiem służbowym, stosunkiem pracy, pracy nakładczej lub spółdzielczym stosunkiem pracy, w tym od związków zawodowych. Przychody takie nie stanowią przychodów, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 u.p.d.o.f., lecz przychody z innych źródeł, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 9 u.p.d.o.f.
Przychodami z innych źródeł są również otrzymywane przez emerytów od byłego zakładu pracy przychody stanowiące wyrównanie z tytułu zaniżonych emerytur wypłacanych emerytom (zob. interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu z dnia 19 października 2010 r., ILPB2/415-872/10-2/ES).

2. Zwolnienia od podatku obejmujące przychody uzyskiwane przez emerytów i rencistów

Wśród przepisów art. 21 u.p.d.o.f. odnaleźć można szereg zwolnień obejmujących przychody uzyskiwane przez emerytów i rencistów.
W przypadku przychodów z emerytur i rent ze źródła przychodów, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 u.p.d.o.f., zastosowanie mogą mieć zwolnienia, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 2 i art. 75 u.p.d.o.f., tj. zwolnienia obejmujące renty przyznane na podstawie odrębnych przepisów o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin oraz renty wypłacone osobom represjonowanym i członkom ich rodzin, przyznane na zasadach określonych w przepisach o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (odrębnymi przepisami, o których mowa, są przepisy ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 101, poz. 648 z późn. zm.).
Innym zwolnieniem, które może znaleźć zastosowanie do takich przychodów z emerytur i rent, jest zwolnienie, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 100 u.p.d.o.f. Przepis ten zwalnia od podatku emerytury lub renty otrzymane przez osoby, które utraciły wzrok w wyniku działań wojennych w okresie wojny 1939–1945 lub eksplozji pozostałych po tej wojnie niewypałów i niewybuchów, pod warunkiem posiadania przez podatnika:
a) orzeczenia o uznaniu za inwalidę wzroku I lub II grupy, wydanego przez właściwy organ,
b) dokumentacji leczniczej (szpitalnej) z okresu wypadku, potwierdzającej wypadek, bądź poświadczonego notarialnie oświadczenia dwóch świadków potwierdzających utratę wzroku w wyniku działań wojennych w latach 1939–1945 lub eksplozji niewypałów i niewybuchów pozostałych po tej wojnie,
c) aktualnego zaświadczenia lekarskiego okulistycznego o urazowym uszkodzeniu wzroku bądź aktualnego zaświadczenia z przeprowadzonej obdukcji sądowo-lekarskiej, potwierdzającego utratę lub uszkodzenie wzroku w wyniku zdarzeń, o których mowa w lit. b, lub
d) ważnej legitymacji Stowarzyszenia Niewidomych Cywilnych Ofiar Wojny lub Związku Ociemniałych Żołnierzy RP.
W przypadku przychodów emerytów i rencistów stanowiących przychody z innych źródeł, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 9 u.p.d.o.f., najczęstsze zastosowanie ma zwolnienie, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 87 u.p.d.o.f., które obejmuje wartość świadczeń przysługujących na podstawie odrębnych przepisów dotyczących emerytów i rencistów z tytułu abonamentowych opłat telewizyjnych i radiowych (zob. art. 4 ustawy z dnia 21 kwietnia 2005 r. o opłatach abonamentowych, Dz. U. Nr 85, poz. 728 z późn. zm.).