Aby zapewnić jednolitość orzecznictwa sądów w tych sprawach, Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił 27 września 2021 r. poszerzonemu składowi Izby Karnej Sądu Najwyższego następujące pytanie prawne:
Czy zwrot „praca lub służba w organach bezpieczeństwa państwa” oznacza, że lustrowany został zaliczony w stan etatowych słuchaczy albo studentów Zamiejscowego Wydziału Porządku Publicznego w Szczytnie Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie w okresie od 1 października 1989 r. do 31 lipca 1990 r., pozostając jednocześnie w służbie Milicji Obywatelskiej?
Zagadnienie powstało w związku z ujawnionymi w orzecznictwie sądów apelacyjnych rozbieżnościami w wykładni art. 2 ust. 1 pkt 6 i ust. 3, art. 3a i art. 7 ust. 1 ustawy z 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (tzw. ustawa lustracyjna).
Rozbieżności dotyczą wykładni przepisów ustawy, które są podstawą orzekania przez sądy – wobec stwierdzenia faktu złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego - utraty prawa wybieralności do Sejmu, Senatu i Parlamentu Europejskiego i zakazu pełnienia funkcji publicznych na czas od 3 do 10 lat.
Dwa modele wykładni
Z pierwszego modelu orzecznictwa wynika, że słuchacz albo student Wydziału Porządku Publicznego w Szczytnie ASW w okresie od 1 października 1989 r. do 31 lipca 1990 r. tylko z tego względu może zostać uznany za osobę, która pracowała lub pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa.
Według drugiego zaś modelu samo zaszeregowanie na podstawie personalnego rozkazu w poczet słuchaczy lub studentów wydziału zamiejscowego ASW jest niewystarczające, aby przyjąć że lustrowany może być uznany taką osobę.
Istotą problemu jest także zakres postępowania dowodowego w takiej sprawie. Pośrednio wpływa to na zakres prawa do obrony lustrowanego. Postępowanie dowodowe znacząco różni się bowiem, gdy badane są tylko dokumenty w postaci personalnego rozkazu oraz świadczące o zapisaniu danej osoby w poczet słuchaczy, od sytuacji, gdy należy wykazać określonego rodzaju aktywność lustrowanego, aby móc stwierdzić, że pracował on lub pełnił służbę w organach bezpieczeństwa.
W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. akt K 2/07) wskazano bowiem, że celem lustracji jest „potępienie i dyskredytacja społeczna, moralna i prawna osób, których działania były trwale związane z łamaniem praw człowieka i obywatela na rzecz komunistycznego ustroju totalitarnego”.
Uchwała Izby Karnej SN
Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów podjął uchwałę, w której wskazał, że słuchacz i student Zamiejscowego Wydziału Porządku Publicznego w Szczytnie Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie w okresie od 1 października 1989 r. do 31 lipca 1990 r. nie jest osobą pełniącą służbę w rozumieniu art. 2 ust.1 pkt 6 i art. 7 ust. 1 ustawy z 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów.
W ustnych motywach rozstrzygnięcia sędzia sprawozdawca Barbara Skoczkowska wskazała przede wszystkim na tło historyczne powołania Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie oraz Wyższej Szkoły Oficerskiej im. gen. Franciszka Jóźwiaka „Witolda” w Szczytnie, a także na okoliczności włączenia drugiej ze wskazanych do Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie jako Zamiejscowego Wydziału Porządku Publicznego w Szczytnie.
Sędzia podkreśliła konieczność uwzględnienia przemian politycznych po 1989 r., w tym fakt powołania przez Sejm 12 września 1989 r. rządu Tadeusza Mazowieckiego. Wskazała, że naruszeniem zasady równości wobec prawa jest różne traktowanie tej samej grupy obywateli przez dwie ustawy tj. ustawę lustracyjną oraz ustawę z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji.
Druga z ustaw w art. 13c wyklucza z pojęcia służby na rzecz totalitarnego państwa służbę, która rozpoczęła się po raz pierwszy nie wcześniej niż 12 września 1989 r.
SN w pełni przychylił się do argumentacji Rzecznika Praw Obywatelskich z wniosku z 27 września 2021 r., w odpowiedzi RPO na stanowisko Dyrektora Biura Lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej oraz zaprezentowanej przez pracownika Biura RPO podczas posiedzenia 2 czerwca 2022 r.
Sygnatura I KZP 9/21, uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 2 czerwca 2022 r.
