Pytanie pochodzi z publikacji Serwis BHP

Czy dla pracodawcy zatrudnionego na podstawie umowy o pracę, który uległ wypadkowi przy pracy, należy sporządzić protokół powypadkowy? Pracodawcą może być prezes zatrudniony na podstawie umowy o pracę oraz osoba prowadząca działalność pozarolniczą. Czy w obu przypadkach ZUS tworzy dokumentację powypadkową? Jeśli zostanie powołany zespół powypadkowy, kto podpisuje protokół w pkt 14 (zatwierdzenie przez pracodawcę), jeśli poszkodowanym był sam pracodawca?

Odpowiedź

Jeżeli pracodawca będący osobą fizyczną realizuje obowiązki w ramach działalności gospodarczej, to w sytuacji, gdy zostanie poszkodowany w wypadku przy pracy, postępowanie powypadkowe prowadzi ZUS. W przypadku realizowania przez prezesa obowiązków pracodawcy w ramach umowy o pracę, powinności związane z ustaleniem okoliczności i przyczyn wypadku, któremu uległ, będzie obowiązany podjąć jego pracodawca.

Uzasadnienie

Stosownie do art. 3 ust. 3 pkt 8 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1242 z późn. zm.) – dalej u.u.w., za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.

Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, w stosunku do osób prowadzących pozarolniczą działalność, dokonuje w karcie wypadku Zakład Ubezpieczeń Społecznych (art. 5 ust. 1 pkt 8 u.u.w.).

Tym samym, jeżeli pracodawca będący osobą fizyczną realizuje swoje obowiązki pracodawcy w ramach działalności gospodarczej, to w sytuacji, gdy zostanie poszkodowany w wypadku przy pracy, postępowanie powypadkowe prowadzi ZUS. Natomiast, jeśli prezes realizuje swoje obowiązki w ramach umowy o pracę, w przypadku zaistnienia zdarzenia wypadkowego, zachowuje on status pracownika.

W tym przypadku będzie miał zastosowanie art. 3 u.u.w., zgodnie z którym za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;

2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;

3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Obowiązki związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy wynikające z art. 234 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) - dalej k.p. oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. Nr 105, poz. 870) - dalej r.w.p. będą spoczywały na jego pracodawcy. W konsekwencji pracodawca będzie również zobowiązany do powołania zespołu powypadkowego i podpisania protokołu powypadkowego.

Stosownie do art. 31 § 1 k.p., za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności w sprawach z zakresu prawa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką albo inna wyznaczona do tego osoba. Przykładowo, jeżeli prezes jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, jego pracodawcą może być spółka, a osobą wyznaczoną do wykonywania wobec pracownika – prezesa czynności w sprawach z zakresu prawa pracy, może być np. przewodniczący rady nadzorczej spółki. On wówczas będzie zobowiązany do powołania zespołu powypadkowego i zatwierdzenia protokołu powypadkowego.

Z założenia fakt zawarcia umowy o pracę z prezesem wyznacza sposób procedowania w razie zaistnienia wypadku przy pracy. W omawianej sytuacji, z uwagi na podstawę świadczenia pracy, ma on status pracownika, a obowiązki powołania zespołu powypadkowego oraz podpisania protokołu spoczywają na pracodawcy (art. 234 k.p.) To, kto w konkretnym przypadku jest pracodawcą powinno wynikać z umowy o pracę.

Problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy z prezesem mogła być zawarta umowa o pracę, a w konsekwencji, czy z punktu widzenia przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 963).- dalej u.s.u.s., powinien być traktowany jako pracownik, czy osoba prowadząca działalność gospodarczą. Odpowiedź na to pytanie wymagałaby jednak analizy dokumentacji spółki pod kątem m.in. jej rodzaju, statusu prezesa jako właściciela i udziałowca.

Dodajmy, że istota stosunku pracy polega na wykonywaniu przez pracownika pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, w zamian za wynagrodzenie (art. 22 § 1 k.p.). Jedną z głównych cech jest podporządkowanie pracownika wobec pracodawcy, co wiąże się z możliwością wydawania pracownikowi wiążących poleceń dotyczących pracy. Pracodawcą w takim stosunku może być, jak wspomniano, jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają pracowników (art. 3 k.p.). W takim kontekście uznaje się m.in., że jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością nie może zatrudnić w ramach umowy o pracę jedynego członka jej zarządu. Brak możliwości nawiązania stosunku pracy w takim przypadku uzasadniają cechy tego stosunku. Nie zostałyby zrealizowane z uwagi na to, że zachodziłaby tożsamość stron umowy o pracę i nie istniałoby w praktyce podporządkowanie pracownika wobec pracodawcy. W orzecznictwie podkreśla się, że umowy te pozbawione są zasadniczych elementów konstrukcyjnych istotnych dla tego rodzaju stosunków prawnych. W szczególności zaś brak jest w nich cechy szeroko rozumianego podporządkowania pracownika w procesie świadczenia pracy. W przeciwnym razie należałoby dopuścić możliwość istnienia podporządkowania pracownika „samemu sobie”, co pojęciowo jest wykluczone. Dlatego w przypadkach, w których w jednoosobowych spółkach z o.o., utworzonych przez osoby fizyczne, dochodzi do powierzenia jedynemu wspólnikowi w umowie wykonywania zadań należących do zakresu zarządu spółki, a jednocześnie wspólnik ten stanowi jej jednoosobowy zarząd, pojęciowo wykluczona jest możliwość, iż na podstawie takiej umowy może dojść do nawiązania stosunku pracy. W nawiązanym w takich warunkach stosunku prawnym brakuje bowiem elementu podporządkowania, stanowiącego konstytutywną (niezbędną) cechę stosunku pracy (por. wyrok SN z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 37/96, uchwała SN z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95). Jak wskazał Sąd Najwyższy, dotyczy to zarówno sytuacji, w której umowa jest zawierana przez spółkę reprezentowaną przez wspólnika jako członka jednoosobowego zarządu takiej spółki, jak również przy pomocy pełnomocników. Umowy te zostały bowiem faktycznie zawarte z samym sobą i można im przypisać chęć obejścia ustawy, a także złożenie oświadczenia woli dla pozoru.

Co istotne przyjmuje się również, że umowa taka traktowana jest jako nieważna i nie może być konwalidowana „potwierdzeniem” ze strony pełnomocnika spółki (por. wyrok SN z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 86/96). Jedyny wspólnik jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może natomiast świadczyć pracę na rzecz tejże spółki, jako prezes jednoosobowego jej zarządu, tylko poza stosunkiem pracy, a zatem na innej niż umowa o pracę podstawie. Kierunek wykładni wynika również z u.s.u.s. Stosownie do art. 8 ust. 6 pkt 4 u.s.u.s. za osobę, której tytuł ubezpieczenia stanowi prowadzenie pozarolniczej działalności, uważa się między innymi wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2012 roku, I UK 260/2011).

Grzegorz Łyjak, autor współpracuje z publikacją Serwis BHP.

Odpowiedzi udzielono: 4 sierpnia 2016 r.