Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo zaistnienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub ze względu na sposób wykonywania pracy. Inwestycja budowana to szczególnie ryzykogenny obszar, na którym niebezpieczeństwo może powstać w związku z pracami na terenie budowy, przy składowaniu i transportowaniu materiałów, w związku z instalacjami i urządzeniami elektroenergetycznymi, przy obsłudze maszyn i urządzeń technicznych, przy pracach na wysokości, przy pracach ziemnych a także podczas prac rozbiórkowych i remontowych.

Zgodnie z art. 226. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (wdrożył w prawie polskim postanowienia dyrektywy nr 89/391/EWG), pracodawca:
1) ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
2) informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Zgodnie z opracowanymi przez Państwową Inspekcję Pracy statystykami w latach 2004 - 2008, to robotnicy budowlani należą do najczęściej poszkodowanych w wypadkach, ogółem wg zawodów – ok. 12%. Taki rozmiar ryzyka zawodowego powoduje, że jego szacowanie jest niezbędnym elementem w procesie zarządzania realizacją inwestycji budowlanej.

• Punkty zapalne 

Inwestycja budowana to szczególnie ryzykogenny obszar, niebezpieczeństwo może powstać miedzy innymi:
- w związku z pracami na terenie budowy (dlatego tak ważne jest ogrodzenie i oznakowanie terenu budowy, właściwe oświetlenie, urządzenie pomieszczeń dla pracowników, urządzenie składowisk materiałów),
- przy składowaniu i transportowaniu materiałów (materiały niewłaściwie składowane mogą się na przykład przewrócić, spaść, wywołać oparzenia),
- w związku z instalacjami i urządzeniami elektroenergetycznymi (ważna jest dbałość o stan techniczny instalacji oraz stosowanie środków ochrony przed porażeniem prądem, odpowiednie kwalifikacje pracowników),
- przy obsłudze maszyn i urządzeń technicznych (konieczne jest odpowiednie przeszkolenie pracowników, regularna kontrola maszyn, dozór techniczny),
- przy pracach na wysokości (są to prace zaliczane do szczególnie niebezpiecznych, należy zwrócić szczególną uwagę na organizację i metody pracy, zachowanie się samych pracowników, kontrolę urządzeń wykorzystywanych do pracy),
- przy pracach ziemnych (wykopy, roboty podziemne mogą również nieść ze sobą niebezpieczeństwo, na przykład każdorazowe rozpoczęcie robót w wykopie wymaga sprawdzenia stanu skarpy, zabroniony jest ruch środków transportu w granicy klina naturalnego odłamu gruntu),
- a także podczas prac rozbiórkowych i remontowych.

Ocena ryzyka zawodowego na budowie jest trudną czynnością, przede wszystkim ze względu na różnorodność stanowisk pracy. Identyfikacja wszystkich występujących na budowie zagrożeń i wyznaczenie poziomu związanego z nimi ryzyka jest podstawą systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy. Pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko - pracodawca powinien więc zapewnić pracownikom informacje o istniejących zagrożeniach, przed którymi chronić ich będą środki ochrony indywidualnej oraz informacje o nich i o zasadach ich stosowania. Osoby kierujące pracownikami w imieniu pracodawcy – kierownik budowy, kierownik robót, majster, brygadzista muszą mieć doświadczenie i być szczególnie uwrażliwieni na stwierdzanie zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowników, tak aby móc natychmiast podjąć działania w celu usunięcia danego zagrożenia i bezpiecznego kontynuowania realizacji inwestycji.
Ryzyko zawodowe na budowie ma też wpływ na koszty całej inwestycji - należy mieć na uwadze koszty związane z płatnością składek na ubezpieczenie wypadkowe z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków - regulacja tego zagadnienia została zawarta w Ustawie z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniach społecznych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej: ustawa o ubezpieczeniach społecznych) – zgodnie z tą ustawą, stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe dla grupy działalności ustala się w zależności od kategorii ryzyka ustalonej dla tej grupy.

• Szacowanie ryzyka zawodowego na budowie

Szacowanie ryzyka zawodowego na budowie polega na porównaniu poziomu ryzyka określonego w wyniku jego analizy, z poziomem uznanym za akceptowalny. W związku z oceną ryzyka zawodowego istnieje Polska Norma PN-N-18002: „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”. Zgodnie z tą normą należy dokonać szeregu czynności, aby prawidłowo i fachowo ocenić ryzyko zawodowe. Zalecane kroki to:

1) zebranie informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego,
2) identyfikacja zagrożeń,
3) określenie kto może być zagrożony,
4) oszacowanie ryzyka zawodowego,
5) wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego,
6) przegląd i aktualizacja oceny ryzyka

W przedmiotowej literaturze opisuje się wiele metod szacowania ryzyka pracowniczego. Najbardziej dostosowane do celu i zakresu analizy problematyki procesu inwestycji budowlanej wydają się następujące metody:
- analiza bezpieczeństwa na stanowisku pracy - polegająca na detalicznym opisie zakresu zadań wykonywanych na stanowisku pracy i ustaleniu związanych z nimi zagrożeń,
- „co jeśli” - polegająca na przewidywaniu możliwych skutków odchyleń od zaplanowanych parametrów przez zadanie pytania: „co się stanie, jeśli....?” dla każdego analizowanego elementu,
- Failure Modes & Effects Analysis (FMEA) - używana na ogół do analizy złożonych obiektów mechanicznych - polegająca na podzieleniu analizowanego obiektu na elementy i określeniu dla każdego z nich możliwych uszkodzeń i ich bezpośrednich i pośrednich skutków,
- Drzewo Błędów - stosowana do analizy zdarzeń niebezpiecznych wywołanych zespołem czynników występujących równocześnie lub w określonej kolejności - co prowadzi do przyczyn powstawania zdarzeń wypadkowych,
- STER - komputerowy system rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego.

Zalecane jest, aby inwestor/pracodawca, realizował zadanie oceny ryzyka zawodowego nie tylko poprzez osoby kierujące pracownikami w jego imieniu ale także angażując osoby posiadające bardzo dobrą znajomość problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy, technologii i organizacji pracy, tzw. specjalistów z zewnątrz na zasadzie outsourcingu. To rozwiązanie jest z pewnością najlepszym w sytuacji realizacji dużej inwestycji budowlanej, na której pracują czasem setki osób narażonych na ryzyko zawodowe. Przy ocenie ryzyka niezbędna jest wiedza, informacje i doświadczenia co do:
- organizacji pracy a także wzajemnych relacji między pracownikami w procesie pracy,
- stosowanych w procesach pracy materiałów, urządzeń i metod pracy,
- rodzajów, prawdopodobieństwa, częstotliwości występowania oraz czasu trwania zagrożeń,
- skutków narażenia na określone czynniki oraz zagrożeń związanych z tymi narażeniami,
- norm i przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ryzyka związanego z narażeniem na określone czynniki,

Podstawowe działania które winny być podejmowane przez firmy budowlane w celu zapewnienia bezpiecznych warunków pracy to:

1) określenie ogólnej polityki wykrywania i zapobiegania,
2) zapewnienie niezbędnych informacji,
3) uwzględnienie zagadnień bezpieczeństwa pracy w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji,
4) monitorowanie i przeglądanie efektywności przyjętej polityki.

• Obowiązek informowania

Pamiętać należy, iż obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodowym (zgodnie z art. 226. Kodeks pracy) obciąża pracodawcę niezależnie od obowiązku prowadzenia szkoleń w zakresie bhp. Za spełnienie tego obowiązku może być uznane poinformowanie pracownika w trybie przyjętym w zakładzie pracy lub przekazanie poszczególnym pracownikom informacji na piśmie za pisemnym pokwitowaniem odbioru złożonym do akt osobowych lub zamieszczenie informacji w regulaminie pracy o: - rodzajach czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych i niebezpiecznych i o poziomie (stężeniach, natężeniach) tych czynników,
- o wypadkach i chorobach, związanych z wykonywaną pracą, z uwzględnieniem ich częstotliwości,
- a także o niezbędnych do zastosowania środkach ochrony przed występującymi przy danej pracy zagrożeniami.

• Odpowiedzialność pracodawcy

Obowiązek udowodnienia, iż pracownik został poinformowany o ryzyku zawodowym ma ścisły związek z odpowiedzialnością pracodawcy za szkodę wyrządzoną pracownikowi przy wykonywaniu danej pracy gdyż niepoinformowanie lub niepełne poinformowanie pracownika pociąga za sobą dla pracodawcy skutki prawne w sferze odpowiedzialności cywilnej za szkodę na osobie pracownika. Pracownik lub członkowie rodziny zmarłego pracownika mogą na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego:

- dochodzić od pracodawcy odszkodowania za szkodę spowodowaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową w takim zakresie, w jakim ta szkoda nie została pokryta świadczeniami z ubezpieczenia społecznego uregulowanymi w ustawie ubezpieczeniu społecznym,
- dochodzić od pracodawcy także odszkodowania za szkodę spowodowaną zachorowaniem na chorobę wywołaną warunkami pracy, ale nieujętą w wykazie chorób zawodowych, w takim zakresie, w jakim ta szkoda nie została pokryta świadczeniami z ubezpieczenia społecznego uregulowanymi w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa i w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.