O ile dobrze uregulowane są przepisy o użyciu siły przez wojsko polskie poza granicami kraju, to w przypadku pokoju i wykorzystania żołnierzy w Polsce jest z tym problem. Ustawa o obronie Ojczyzny z 11 marca 2022 roku - podstawowy akt prawny regulujący działanie Sił Zbrojnych RP - jest w tej kwestii bardzo lakoniczna. W art. 11 ust. 4 reguluje, że Siły Zbrojne, realizując zadania konstytucyjne w zakresie ochrony niepodległości państwa, niepodzielności jego terytorium oraz zapewnienia bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic, mają prawo stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia, z uwzględnieniem konieczności i celu wykonania tych zadań, w sposób adekwatny do zagrożenia oraz w granicach zasad określonych w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym.
Do działań Sił Zbrojnych RP nie ma, co do zasady, zastosowania ustawa z 24 marca 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (mowa o tym w art. 3. pkt 1). Zasady w niej określone dotyczą jedynie funkcjonariuszy i żołnierzy Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego oraz żołnierzy Żandarmerii Wojskowej lub wojskowych organów porządkowych. Powoduje to wątpliwości żołnierzy co mogą, a czego nie, w kwestii użycia przymusu i broni w czasie pokoju.
Niewystarczające regulacje
Joanna Bulira, radca prawny, praktyk w dziedzinie prawa wojskowego, współautorka komentarza do ustawy o obronie Ojczyzny, zwraca uwagę, że do zadań własnych wojska należą działania w zakresie obrony suwerenności i niepodległości państwa, bezpieczeństwa jego granic. Ale do realizacji tych zadań nie ma przypisanych narzędzi ani zasad, bo użycie wojska związane jest z wybuchem wojny. W czasie pokoju wojsko w kraju wykorzystywane jest do pomocy innym służbom.
- W ostatnich latach zostały zliberalizowane przepisy o Policji i o Straży Granicznej w zakresie wsparcia przez Siły Zbrojne i wsparcia przez Żandarmerię Wojskową. Policja zresztą wielokrotnie i efektywnie korzystała ze wsparcia Żandarmerii Wojskowej. Wprowadzono przepisy o działaniach antyterrorystycznych – z szerokimi kompetencjami wojska. Kiedy jednak wojsko pomaga Policji czy Straży Granicznej, to działa na ich zasadach, na podstawie przepisów ustawy o Straży Granicznej, ustawy o Policji, ewentualnie ustawy o działaniach antyterrorystycznych. Wojsko nie ma więc swojego, jasno oznaczonego, sposobu użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej na czas pokoju. W polskim systemie prawnym jako systemie prawa stanowionego, zdefiniowanie zasad użycia siły jedynie przez pryzmat konieczności, celowości i adekwatności (jak w art. 11 ust. 4 ustawy o obronie Ojczyzny) jest niewystarczające – zaznacza Joanna Bulira.
- Dzisiaj wiemy, że są możliwe zagrożenia, które nazywane są ogólnie hybrydowymi czy też zagrożenia poniżej progu wojny. Kiedy jakieś zbrojne formacje, grupy dywersyjne, nie przyznające się do państwowości tzw. zielonych ludzików, czy grupy najemników wykonują zadania agresywne na naszym terytorium, do takich zdarzeń wysyłane są całe pododdziały wojska, jako samodzielne formacje. I w takim przypadku nie ma regulacji użycia broni, bo takiej sytuacji do tej pory nie było i ustawodawca nie przewidział, że wojsko będzie wykonywało tego typu zadania – mówi prof. Stanisław Koziej, gen. bryg. w st. spoczynku, były szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego, ekspert Fundacji im. Kazimierza Pułaskiego.
Zobacz nagranie szkolenia w LEX: Ustawa o obronie Ojczyzny – zadania oraz obowiązki wójtów, burmistrzów i prezydentów miast >
Prezydent proponuje zmiany w ustawie
Prezydent chce to zmienić. W skierowanym do Sejmu projekcie ustawy o działaniach organów władzy państwowej na wypadek zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa postuluje też nowelizację przepisów ustawy o obronie Ojczyzny. Chce uszczegółowić zasady korzystania z broni, uzbrojenia i środków przymusu bezpośredniego przez Siły Zbrojne w stanie pokoju (w ustawie nazwanej stanem stałej gotowości obronnej państwa). Zdaniem prezydenckich prawników doprecyzowanie tych kwestii pozwoli zachować jasność i jednoznaczność co do uprawnień posiadanych przez żołnierzy biorących udział w działaniach wojskowych.
Projekt przewiduje, że żołnierze realizujący swoje zadania w czasie pokoju mają prawo stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia:
- w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu;
- przeciwko osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności osoby;
- przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń żołnierzowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni;
- w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na Siły Zbrojne oraz obiekty i urządzenia ważne dla Sił Zbrojnych;
- w celu odparcia zamachu na mienie, stwarzającego jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności osoby;
- w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której stosowanie środków przymusu bezpośredniego, użycie broni i innego uzbrojenia było dopuszczalne w przypadkach określonych powyżej;
- w celu ujęcia osoby, jeżeli schroniła się w miejscu trudno dostępnym, a z okoliczności towarzyszących wynika, że może użyć broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, których użycie zagrozić może życiu, zdrowiu lub wolności osoby;
- w celu ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, jeżeli:
- istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba zatrzymana może użyć broni palnej, materiałów wybuchowych lub niebezpiecznego narzędzia,
- zatrzymanie nastąpiło w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia czynów, o których mowa powyżej.
Zobacz LEX News: Obowiązki pracodawcy w przypadku powołania pracownika do służby wojskowej >
Projekt przewiduje, że żołnierze mają prawo do wyprzedzającego stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni, innego uzbrojenia oraz wszelkich innych dozwolonych prawem międzynarodowym środków dla zapewnienia samoobrony, ochrony sprzętu i miejsca stacjonowania. Stosowanie środków przymusu bezpośredniego, użycie broni i innego uzbrojenia może nastąpić tylko na rozkaz dowódcy jako szczególny i ostateczny środek. Powinno następować w sposób i z natężeniem proporcjonalnym do zagrożenia, wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę i nie narażać innych osób, a w szczególności osób postronnych, na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. Proponowane przepisy zastrzegają, że o ile sytuacja na to pozwala oraz nie wynika to wprost z celu realizacji zadania, użycie broni i innego uzbrojenia przeciwko osobie nie powinno zmierzać do pozbawienia jej życia.
Sposób oraz tryb dokumentowania o zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego oraz użycia broni i innego uzbrojenia przez wojsko Minister Obrony Narodowej ma określić w zarządzeniu, ”mając na uwadze cel ich użycia, zasady określone w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym, a także konieczność zapewnienia niezbywalnego prawa do samoobrony.”
Czytaj też w LEX: Zadania JST w zakresie szczególnej ochrony obiektów ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności państwa >
Chcesz zapisać ten artykuł i wrócić do niego w przyszłości? Skorzystaj z nowych możliwości na Moje Prawo.pl
Dobry kierunek, ale trzeba go skorygować
Gen. Stanisław Koziej uważa inicjatywę prezydencka, która zmierza do tego żeby uregulować w jednym akcie prawnym zasady użycia Sił Zbrojnych na własnym terytorium w sytuacjach, gdy nie ma wojny, jest dobrym pomysłem.
Także Joanna Bulira propozycję prezydenta ocenia pozytywnie. Wskazuje, że doświadczenia z Ukrainy wskazują, że wojna ma niejedno oblicze. Projekt prezydencki, w zakresie uregulowania zasad użycia siły przez wojsko, należy uznać za krok w dobrym kierunku.
- Jeżeli jednak spojrzeć na cel ustawy i czas dokonywania zmian, to wydaje się, że przyjęte szczegółowe rozwiązania nie do końca odpowiadają potrzebom chwili – specyfice zagrożeń hybrydowych czy działań podprogowych. Projektowane rozwiązania są oparte na wzorcach policyjnych. To rozwiązanie nie jest trafne, bo ma przecież służyć innym potrzebom i zadaniom. Ochrona suwerenności, niepodległości, bezpieczeństwa i pokoju państwa to nie ochrona porządku publicznego w wymiarze wewnętrznym. Zwalczanie nieumundurowanych grup wagnerowców jest czym innym, niż zamieszki kibiców, ustawodawca powinien dostrzegać te różnice – argumentuje ekspertka.
Jej zdaniem, wojsko ma problem czy w ogóle może użyć broni w czasie pokoju. Przypomina, że wciąż są żywe doświadczenia stanu wojennego w Polsce. - Żołnierze obawiają się odpowiedzialności karnej – wskazuje Joanna Bulira.
Wskazuje też na niebezpieczeństwa. Prezydencki projekt dodaje wojsku kolejne narzędzie, kolejne przesłanki, kolejny tryb działania, obok tych związanych ze wsparciem policji i straży granicznej i przeciwdziałaniem zdarzeniom terrorystycznym. Projektowana ustawa nie znosi bowiem żadnych dotychczasowych podstaw użycia broni i zasad, a wprost dodaje nowy tryb, nowy przypadek użycia, nowe przesłanki i sposób dokumentowania, co może być uznane za nadregulację. To pogląd nietrafny, ale trzeba też pamiętać, że użycie siły powinno opierać się o jasne zasady zarówno dla tych, którzy je stosują, jak i dla tych, wobec których są stosowane.
- Wydaje mi się, że przy okazji te przepisy trzeba uporządkować. Pierwszy krok zostaje właśnie zrobiony – wojsko otrzyma ustawowe uregulowania zasad użycia siły dla realizacji zadań własnych w czasie pokoju. Mimo niedoskonałości szczegółowych rozwiązań projektu to trafny kierunek legislacyjny – kwituje prawniczka.
Sprawdź w LEX:
Czy na czas wezwania do wojska pracownikowi należy wystawić urlop bezpłatny? >
Czy żołnierz w okresie choroby zachowuje prawo do uposażenia? >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
