- Nielegalne wydobycie kopalin stanowi zagrożenie nie tylko dla bezpieczeństwa surowcowego Polski, ale jest również problemem społecznym i przyrodniczym. Powoduje negatywną ingerencję w środowisko naturalne, która przyczynia się do degradacji gruntów, nieodwracalnego przekształcenia przyrody, stwarza zagrożenie powodziowe (w przypadku naruszenia filarów ochronnych dla rzek), a także tworzy warunki do nielegalnego gromadzenia odpadów oraz przyczynia się do obniżenia walorów krajobrazowych. W końcu, straty z powodu nielegalnego wydobycia ponoszą przedsiębiorcy prowadzący swoje przedsięwzięcia legalnie i uiszczający opłaty eksploatacyjne, a także gminy i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, które nie otrzymują należnych opłat i podatków – zwraca uwagę NIK.
Przeczytaj: Strategiczne złoża wywrócą gminne plany do góry nogami
Piasek i żwir z koncesją i bez
Tymczasem z badań, które przeprowadził Państwowy Instytut Geologiczny w latach 2019-2022, w ramach projektu „Monitoring odkrywkowej eksploatacji kopalin” (MOEK) wynika, że wydobywanie kopalin bez koncesji jest powszechne, występuje na obszarze całej Polski, a dotyczy głównie piasków i żwirów.
NIK skontrolowała Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, pięć okręgowych urzędów górniczych, pięć urzędów marszałkowskich oraz 15 starostw powiatowych. Kontrola dotyczyła lat 2019-2023 (do 19 maja). Wykazała, że w urzędach marszałkowskich wydawano od 5 do 22 koncesji rocznie, z kolei w starostwach w niektórych latach nie wydano żadnej. To jednak, jak wskazuje Izba, nie odzwierciedlało dokładnie skali eksploatacji, bowiem zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze koncesje są udzielane co do zasady na okres od 3 do 50 lat. Liczba obowiązujących w danym roku koncesji na wydobycie kopalin dla poszczególnych urzędów marszałkowskich i starostw powiatowych była więc znacznie wyższa niż liczba wydawanych koncesji.
- W połowie skontrolowanych samorządów wystąpiły przypadki zaniechania wydawania decyzji o wygaśnięciu koncesji lub wydawania tych decyzji ze znacznym opóźnieniem w stosunku do terminu obowiązywania koncesji – w skrajnym przypadku termin został przekroczony o 18 lat. Ponadto w 14 z 20 samorządów z opóźnieniem przekazywano dokumenty, na podstawie których Państwowy Instytut Geologiczny dokonuje wpisów w rejestrze obszarów górniczych. Rekordzista przekroczył dopuszczalny 14-dniowy termin o 17 lat. Powyższe nieprawidłowości miały wpływ na rzetelność danych ujętych w tym rejestrze – ocenia NIK.
Za mało pracowników, brak specjalistycznego sprzętu
Kontrolerzy wytknęli, że w okręgowych urzędach górniczych (OUG) prowadzeniem postępowań związanych z nielegalną eksploatacją kopalin zajmowali się pracownicy o odpowiednim wykształceniu i doświadczeniu. Do dyspozycji mieli specjalistyczny sprzęt. Problem w tym, że było ich za mało, bo przy wysokim poziomie wymaganych kwalifikacji proponowano stosunkowo niskie wynagrodzenia.
We wszystkich skontrolowanych urzędach marszałkowskich zatrudniano na stanowisku geologa wojewódzkiego osoby mające odpowiednie kwalifikacje. Natomiast w niektórych starostwach były problemy z obsadzeniem stanowiska geologa powiatowego. W 1/3 starostw nie zatrudniono na tym stanowisku nikogo. Brak profesjonalnej geologicznej kadry, w ocenie NIK, może mieć wpływ na rzetelność realizacji ustawowych zadań z zakresu administracji geologicznej.
- Zdecydowana większość jednostek administracji geologicznej nie była odpowiednio przygotowana do realizacji zadań związanych z wykrywaniem i przeciwdziałaniem eksploatacji kopalin bez wymaganej koncesji lub z naruszeniem jej warunków. Aż 18 z 20 skontrolowanych samorządów nie dysonowało specjalistycznym sprzętem pomiarowym (wyjątkiem były Urzędy Marszałkowskie Województw Świętokrzyskiego i Pomorskiego) – czytamy w raporcie.
Trzeba wiedzieć, gdzie nielegalnie kopią
Kontrolerzy NIK wskazują, że okręgowe urzędy górnicze podejmowały działania zmierzające do wykrycia nielegalnej eksploatacji kopalin wyłącznie w odpowiedzi na wpływające zawiadomienia. Zawiadomienia osób fizycznych o zamiarze wydobycia piasków i żwirów przeznaczonych dla zaspokojenia własnych potrzeb nie były prawidłowo weryfikowane.
W niewielkim stopniu wykorzystywano dane o miejscach niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin opracowane przez PIG w ramach „Monitoringu odkrywkowej eksploatacji kopalin”, udostępnione na stronie internetowej. Dzięki temu projektowi zinwentaryzowano prawie 14 tys. miejsc nielegalnego wydobycia kopalin. Informacje takie systematycznie wykorzystywało tylko Starostwo Powiatowe w Jarosławiu. Tymczasem, jak wykazała kontrola NIK, okręgowe urzędy górnicze po przeprowadzeniu kontroli w 59 miejscach wytypowanych na podstawie MOEK, w aż 34 przypadkach potwierdziły eksploatację kopalin bez wymaganej koncesji. Dzięki temu wykryto wydobycie łącznie prawie 60 tys. ton kopalin i nałożono wobec sprawców łącznie blisko 690 tys. zł opłat.
Jak przeciwdziałać nielegalnemu wydobyciu
W ocenie Izby, skuteczność przeciwdziałania nielegalnej eksploatacji kopalin zależy w dużej mierze od nadzoru nad podmiotami prowadzącymi eksploatację, edukacji oraz komunikacji między podmiotami zajmującymi się tą problematyką. A tylko w 8 spośród 20 skontrolowanych organów administracji geologicznej planowanie i przeprowadzenie kontroli poprzedzone było analizą prawdopodobieństwa naruszenia prawa. Organy administracji geologicznej nieprawidłowo i nierzetelnie realizowały zadania dotyczące identyfikacji i przeciwdziałania eksploatacji kopalin z naruszeniem warunków koncesji. Weryfikacja wywiązywania się przedsiębiorców z obowiązków wynikających z udzielonych koncesji ograniczała się do analizy przekazywanych przez nich dokumentów i informacji. W dziewięciu z 15 starostw powiatowych była ona prowadzona w sposób nierzetelny.
Jak ustaliła NIK, w latach 2019-2023 pracownicy ośmiu z 20 samorządów nie przeprowadzili żadnej kontroli podmiotów eksploatujących kopaliny. Tylko w pięciu spośród 12 jednostek, które takie kontrole realizowały, zweryfikowano, czy przedsiębiorcy prowadzili wydobycie w granicach wyznaczonego obszaru górniczego.
- Brak właściwego nadzoru nad tą działalnością potwierdzają wyniki kontroli przeprowadzonych na zlecenie NIK przez okręgowe urzędy górnicze. Wykazały one naruszenie warunków koncesji wydanych przez 14 z 20 skontrolowanych organów administracji geologicznej, w tym m.in. eksploatację złóż poza obszarem górniczym na powierzchni ponad 40 tys. m/kw - wskazano w raporcie.
NIK badała też działalność edukacyjną kontrolowanych organów. Taką prowadził Państwowy Instytut Geologiczny oraz jeden z pięciu skontrolowanych okręgowych urzędów górniczych. Podjęły się jej tylko dwa samorządy. Jeśli chodzi o współpracę pomiędzy kontrolowanymi jednostkami, to jak wskazują inspektorzy, miała charakter doraźny, ograniczony do wybiórczego przekazywania sobie informacji na temat miejsc nielegalnego wydobycia kopalin.
Po kontroli Najwyższa Izba Kontroli skierowała wnioski:
do Ministra Klimatu i Środowiska (wniosek de lege ferenda):
- o wprowadzenie w ustawie Prawo geologiczne i górnicze obowiązku prowadzenia cyklicznych kontroli w zakresie weryfikacji spełniania warunków udzielonych koncesji z udziałem przedstawiciela organu nadzoru górniczego;
do Ministrów Aktywów Państwowych oraz Klimatu i Środowiska:
- o określenie zasad współpracy pomiędzy podległymi jednostkami dla skuteczniejszego wykorzystania zasobów Państwowej Służby Geologicznej w celu wsparcia organów nadzoru górniczego w prowadzeniu rozpoznania i określenia skali wydobycia kopalin bez wymaganej koncesji;
do Prezesa Wyższego Urzędu Górniczego o:
- prowadzenie analiz danych udostępnionych przez PIG w ramach projektu MOEK i odpowiednie ich wykorzystanie przez podległe organy nadzoru górniczego;
- przekazywanie zawiadomień właściwym organom administracji geologicznej i ochrony środowiska o stwierdzonych naruszeniach warunków udzielonych koncesji, o konieczności przeprowadzenia rekultywacji miejsc nielegalnego wydobycia kopalin lub przywrócenia środowiska do stanu właściwego na skutek prowadzenia eksploatacji bez wymaganej koncesji albo z jej naruszeniem;
- prowadzenie działań informacyjno-edukacyjnych wskazujących na problem nielegalnej eksploatacji kopalin oraz informujących o konieczności zgłaszania właściwym miejscowo organom nadzoru górniczego zamiaru wydobycia piasków i żwirów dla zaspokojenia własnych potrzeb przez osoby fizyczne;
do marszałków województw oraz starostów o:
- zapewnienie właściwych warunków organizacyjno-kadrowych dla realizacji zadań administracji geologicznej;
- niezwłoczne wydawanie decyzji stwierdzających wygaśnięcie koncesji w sytuacjach określonych w ustawie Prawo geologiczne i górnicze;
- prowadzenie analiz danych udostępnionych przez PIG w ramach projektu MOEK i odpowiednie ich wykorzystanie.
