NIK skontrolowała 42 jednostki: Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, Narodowy Instytut Wolności, cztery ministerstwa, pięć urzędów wojewódzkich oraz 31 organizacje pozarządowe. Dodatkowo wykonała badanie kwestionariuszowe, którym objęto skontrolowanych beneficjentów, beneficjentów nieobjętych kontrolą z terenu całej Polski oraz pozostałe, niekontrolowane ministerstwa i urzędy wojewódzkie. Kontrola dotyczyła lat 2017-2019.
Rodzaj nieprawidłowości ujawnionych przez kontrole NIK w organizacjach pozarządowych wskazuje na konieczność wprowadzenia zmian w systemach nadzoru nad beneficjentami przyjętych w ministerstwach i UW, w tym również w zakresie weryfikacji sprawozdań składanych przez beneficjentów.
Wzmocnienie kontroli, opracowanie precyzyjnych wytycznych
NIK wnioskuje do organów administracji rządowej o:
- Wzmocnienie nadzoru nad realizacją powierzonych zadań publicznych poprzez zwiększenie liczby kontroli dotowanych projektów (tzw. kontroli na miejscu realizacji projektu) oraz wprowadzenie skutecznych mechanizmów kontroli sprawozdań składanych przez beneficjentów.
- Wypracowanie zasad mających na celu zabezpieczenie przed podwójnym finansowaniem tych samych wydatków ponoszonych ze środków publicznych i zagwarantowanie ich realizacji poprzez wpisanie do umów dotacji odpowiednich postanowień w tym zakresie.
- Opracowanie wytycznych precyzujących zasady prowadzenia wyodrębnionej ewidencji księgowej dla środków i wydatków związanych z realizacją powierzonych zadań publicznych i zagwarantowanie ich realizacji poprzez wpisanie do umów dotacji odpowiednich postanowień w tym zakresie.
Organizacje pozarządowe powinny bezwzględnie przestrzegać postanowień umów przy realizacji powierzonych zadań publicznych. A Rada Ministrów powinna podjąć inicjatywę ustawodawczą w celu nowelizacji ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w zakresie:
- doprecyzowania przepisów określających elementy jakie winien zawierać wieloletni program współpracy z organizacjami pozarządowymi;
- wprowadzenia obowiązku określania w programach współpracy wskaźników i mierników realizacji celów szczegółowych tych programów.
NGO piątym kołem u wozu dla samorządu? Nie ma współpracy i partnerstwa>>
Współpraca z NGO generalnie prawidłowa
Większość skontrolowanych ministerstw i urzędów wojewódzkich prawidłowo realizowało zadania dotyczące współpracy z organizacjami pozarządowymi. Proces wyboru organizacji do współpracy i udzielania dotacji przebiegał prawidłowo. Odpowiednio też wybierano profil działalności organizacji w konkursach, żeby umożliwiał realizację celów założonych w Programach współpracy.
Ministrowie i wojewodowie, z wyjątkiem Ministra Kultury i Sztuki oraz Wojewody Małopolskiego, sporządzili „Programy współpracy z organizacjami pozarządowymi”, które są podstawowymi dokumentami regulującymi zasady tej współpracy. Ustanowienie tych dokumentów było poprzedzane konsultacjami z organizacjami pozarządowymi.
Stwierdzono jednak przypadki przyjęcia programów w terminach uniemożliwiających ich obowiązywanie od początku okresu na jaki zostały ustanowione. NIK zwraca uwagę, że w żadnym z nich nie określono wskaźników i mierników pozwalających realnie ocenić ich realizację, w tym stopnia osiągnięcia celów założonych w tych dokumentach. W konsekwencji oceny realizacji programów współpracy dokonywane przez ministrów i wojewodów ograniczały się do analizy liczby i wartości udzielonych dotacji oraz wyliczania efektów rzeczowych uzyskanych w ramach dotowanych projektów.
Narodowy Instytut Wolności wykonał zalecenia pokontrolne
Skontrolowane instytucje publiczne w większości rzetelnie rozliczały organizacje pozarządowe z wykonania powierzonych im zadań publicznych. Wyjątkiem były pojedyncze przypadki w dwóch ministerstwach i trzech urzędach wojewódzkich. NIK jednak zwraca uwagę, że instytucje zbyt rzadko kontrolują wykorzystanie dotacji w miejscach realizacji projektu.
Kontrola NIK pokazała poprawę działania Narodowego Instytutu Wolności od czasu kontroli w 2019 roku. Izba pozytywnie ocenia wykonywanie zadań przez Pełnomocnika Rządu do spraw Społeczeństwa Obywatelskiego, a także przez Przewodniczącego i Komitet do Spraw Pożytku Publicznego. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów prawidłowo wywiązała się z obowiązków dotyczących obsługi Pełnomocnika Rządu do Spraw Społeczeństw Obywatelskiego, a także Przewodniczącego oraz Komitetu do Spraw Pożytku Publicznego.
Były przypadki podwójnego finansowania
Organizacje pozarządowe zwykle wywiązywały się prawidłowo z postanowień zawartych umów o dofinansowanie realizacji powierzonych zadań publicznych. Nieprawidłowości były związane najczęściej z prowadzeniem ewidencji i dokumentacji księgowej i wystąpiły w połowie skontrolowanych organizacji. Większej wagi nieprawidłowości występowały rzadziej. Towarzystwo Słowaków w Polsce przy budowie Domu Kultury Słowackiej podawało w sprawozdaniach informacje niezgodne ze stanem faktycznym, dodatkowo zadanie to zrealizowało niezgodnie ze złożoną ofertą i z zawartą umową o dotację. Wystąpiły także dwa przypadki podwójnego finansowania realizowanych zadań – Pomorskie Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz Krakowska Rada Niepełnosprawnych. Nie wszyscy beneficjenci wywiązywali się też z obowiązków informacyjnych i promocyjnych określonych w umowach o realizację zadania publicznego.
NGO wskazują na późne ogłaszanie konkursów i skomplikowane warunki
Większość organizacji pozarządowych biorących udział w badaniu kwestionariuszowym (72,8%) jest zadowolona ze współpracy z administracją rządową. Większość też ubiega się o finansowe wsparcie, ale też stara się współpracować poprzez uczestnictwo w konsultacjach aktów prawnych, posiedzeń wspólnych zespołów, czy też korzystania z patronatów honorowych. Z kolei małe podmioty zwracają uwagę na trudności z zapewnieniem wkładu własnego.
Problemem jest zbyt późne ogłaszanie konkursów, co daje mało czasu na realizację zadania oraz skomplikowane i mało przejrzyste warunki ubiegania się o dotacje. Wiele organizacji wskazywało, że mają trudności z pozyskaniem informacji o konkursach organizowanych przez administrację rządową i proponowało ulepszenie sposobu informowania o nich, np. poprzez stworzenie jednej platformy z ogłoszeniami lub ujednolicenie sposobu informowania o konkursach.