Pierwszy pakiet zmian był uzasadniony wprowadzeniem do obrotu prawnego instytucji fundacji rodzinnej (ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej, Dz.U. z 2023 r. poz. 326, która weszła w życie od 22 maja 2023 r.). Nowelizacja przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego (k.c.) objęła swoim zakresem art. 927 par. 3 k.c., w którym uregulowano zdolność dziedziczenia fundacji rodzinnej ustanowionej w testamencie przez spadkodawcę, oraz instytucję zachowku (art. 991, 993, 9941, 995-997, 9971, 1000-1001 i 1007 k.c.), którego ustalenie wymaga od wejścia w życie noweli uwzględnienia świadczeń majątkowych lub mienia uzyskanego z fundacji rodzinnej przez osobę uprawnioną do zachowku. Zmiana art. 927 par. 3 k.c. polegała na rozszerzeniu o fundację rodzinną katalogu podmiotów, którym ustawodawca przyznaje warunkową zdolność dziedziczenia. Co do zasady zdolność bycia spadkobiercą ma podmiot, który żyje/istnieje w chwili śmierci spadkodawcy. Ustawa przewiduje wyjątki od tej zasady w przypadku dziecka poczętego jeszcze nie narodzonego w chwili śmierci spadkodawcy, które może być spadkobiercą pod warunkiem żywego urodzenia, oraz fundacji i fundacji rodzinnej, ustanowionych przez spadkodawcę w testamencie pod warunkiem wpisania do rejestru w terminie dwóch lat od dnia ogłoszenia ustanawiającego je testamentu. Celem zmian w zakresie instytucji zachowku było uwzględnienie przysporzeń uzyskanych z majątku fundacji rodzinnej w przypadku, gdy zachodzi potrzeba ustalenia zachowku należnego uprawnionym spadkobiercom.
Czytaj też w LEX: Funkcjonowanie fundacji rodzinnej, od założenia do wykreślenia z rejestru >
Zrzeczenie się dziedziczenia
Dokonaną w maju 2023 r. nowelizacją objęto także instytucję zrzeczenia się dziedziczenia. Zgodnie z art. 1048 k.c. przyszły spadkodawca może zawrzeć z osobą, która ma być jego spadkobiercą ustawowym, umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Zawarcie tej umowy powoduje, że spadkobierca będący stroną umowy jest wyłączony od dziedziczenia ustawowego i traci prawo do żądania zachowku, do którego mógłby być uprawniony. Na tle art. 1048 k.c. wskazywano jednak wątpliwości praktyczne odnośnie do dopuszczalności modyfikacji zakresu zrzeczenia się dziedziczenia, np. ograniczenia zrzeczenia tylko do zachowku, częściowego zrzeczenia się spadku, czy też kwestionowanej dopuszczalności zrzeczenia się na korzyść innego spadkobiercy. Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, istnieją różnice stanowisk w tych kwestiach. W temacie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku wypowiadał się wprawdzie SN w uchwale z 17 marca 2017 r. III CZP 110/16, dopuszczając zawarcie takiej umowy. Orzecznictwo nie usuwało jednak całkowicie rozbieżności, a tym samym nie zapewniało jednolitości na etapie stosowania prawa. Wprowadzona nowelizacja art. 1048 k.c. rozstrzyga przynajmniej niektóre ze wskazanych wątpliwości. Zawdzięczamy jej zarazem uelastycznienie swobody spadkodawcy w zakresie kształtowania sukcesji spadkowej. Zgodnie z nowym art. 1048 par. 2 umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może obejmować zrzeczenie się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. Dodany par. 3 dopuszcza natomiast zrzeczenie się na korzyść innej osoby. Ma ono jednak charakter warunkowy i wywoła skutek o ile ta osoba będzie dziedziczyć.
Kolejny pakiet zmian w zakresie prawa spadkowego wprowadzony został ustawą zmieniającą z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 1615), która wchodzi w życie 15 listopada 2023 r. Nowelizacja obejmuje rozszerzenie okoliczności (podstaw) niegodności dziedziczenia (zmiana art. 928 par. 1 k.c.), redukcję kręgu spadkobierców ustawowych (zmiana art. 934 k.c.) oraz określenie wpływu na bieg terminu czynności polegającej na wniesieniu wniosku o przyjęcie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (zmiana art. 1015 k.c.) lub uchylenie się od skutków przyjęcia/odrzucenia spadku (art. 1019 k.c.).
Niegodność dziedziczenia w kodeksie cywilnym
Nowelizacja przepisów o niegodności dziedziczenia obejmuje art. 928 par. 1 k.c. i polega na dodaniu do zawartego w nim katalogu dwóch nowych kategorii okoliczności pozwalających na orzeczenie przez sąd niegodności dziedziczenia. Nie wdając się w pogłębioną ocenę tej nowelizacji, warto przypomnieć, że uznanie za niegodnego skutkuje pozbawieniem takiej osoby wszelkich korzyści z majątku spadkodawcy. Tak daleko idącą sankcję uzasadnia szczególnie naganne moralnie zachowanie niegodnego. Z racji m.in. represyjności sankcji, jak również ingerencji takiego wyroku w bliskie stosunki rodzinne spadkodawcy, okoliczności, w których może dojść do orzeczenia niegodności, powinny być precyzyjnie określone. Przed nowelizacją katalog podstaw niegodności obejmował zamknięty katalog sytuacji, gdy spadkobierca „(1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; (2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; (3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego”. „Nowe”, dodane do art. 928 par. 1 k.c. przyczyny niegodności to: (4) uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową; (5) uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. Zaniechania te zasługują oczywiście na negatywną ocenę moralną, niepokoi jednak stosunkowo szeroki margines ocenności pozostawiony przez ustawodawcę m.in. w zakresie kwalifikacji uporczywości, rozumienia pojęcia „pieczy”, otwartego katalogu źródeł tej pieczy, itd. Można też odnieść wrażenie, że ustawodawca posłużył się instrumentem prawa cywilnego w celu prewencji niepożądanych z perspektywy systemu zabezpieczenia społecznego zachowań. Dodane przepisy znajdą zastosowanie do sytuacji zaistniałych po dniu wejścia w życie nowelizacji.
Czytaj też: Zaniedbywanie spadkodawcy spowoduje utratę spadku >
Zmiany w zakresie dziedziczenia ustawowego
Kolejny z nowelizowanych obszarów dotyczy dziedziczenia ustawowego, a dokładnie kręgu spadkobierców ustawowych określonego w art. 934 k.c. Zmiana nie wpływa na powołanie do spadku spadkobierców ustawowych pierwszego kręgu, do których zaliczamy zstępnych i małżonka spadkodawcy; ani powoływanych w przypadku braku zstępnych spadkodawcy, spadkobierców drugiego kręgu, to jest małżonka oraz rodziców, rodzeństwo lub zstępnych rodzeństwa spadkodawcy. Dopiero jeżeli żadna z wymienionych osób nie może być spadkobiercą, spadek przypada spadkobiercom ustawowym trzeciego kręgu do których przed nowelizacją należeli dziadkowie spadkodawcy oraz ich zstępni, czyli dzieci dziadków, wnuki, prawnuki i dalsi zstępni. Nowelizacja zawęża krąg osób powoływanych do spadku w trzecim kręgu do dziadków, ich dzieci i wnuków. Do spadków otwartych od 15 listopada 2023 r. w trzecim kręgu powołani więc będą dziadkowie, dzieci dziadków (czyli ciotki, wujowie, stryjowie i stryjenki spadkodawcy) oraz ich dzieci (czyli cioteczni i stryjeczni kuzyni/kuzynki spadkodawcy).
Trzeci obszar nowelizacji obejmuje art. 1015 oraz 1019 k.c. Celem słusznej w tych przypadkach ingerencji ustawodawcy było usunięcie stanu niepewności prawnej, a także rozbieżności w praktyce orzeczniczej w zakresie oceny upływu terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu i odrzuceniu spadku (odpowiednio także zapisu windykacyjnego). Niepewność taka pojawiała się na przykład, gdy wniosek o odebranie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku był składany z zachowaniem terminu, ale zanim oświadczenie zostało odebrane termin upłynął albo gdy termin ten upłynął z uwagi na oczekiwanie przez przedstawiciela ustawowego na uzyskanie zezwolenia sądu na przyjęcie/odrzucenie spadku.
Zobacz procedurę: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku >
Po wejściu w życie nowelizacji do zachowania przysługującego spadkobiercy (zapisobiercy windykacyjnemu) ustawowego sześciomiesięcznego terminu na odebranie przez sąd oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające będzie złożenie (prawnie skuteczne) w tym terminie wniosku do sądu. Jeżeli złożenie oświadczenia wymagać będzie zezwolenia sądu, bieg sześciomiesięcznego terminu na złożenie oświadczenia przez przedstawiciela ustawowego ulegał będzie zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w przedmiocie wydania zezwolenia. Natomiast złożenie wniosku o uchylenie od skutków przyjęcia/odrzucenia będzie wystarczające do zachowania terminu na uchylenie się.
Zobacz linię orzeczniczą: Termin do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku >
Wymienione zmiany były pożądane i postulowane jako zwiększające pewność obrotu prawnego. Nowe przepisy znajdą zastosowanie do sytuacji, gdy termin do złożenia oświadczenia nie upłynął przed dniem wejścia w życie ustawy, czyli przed 15 listopada 2023 r.
Dr Elwira Macierzyńska-Franaszczyk, Akademia Leona Koźmińskiego
Chcesz zapisać ten artykuł i wrócić do niego w przyszłości? Skorzystaj z nowych możliwości na Moje Prawo.pl
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
