Skutkiem wejścia w życie zmiany art. 928 par. 1 Kodeksu cywilnego będzie rozszerzenie katalogu przesłanek niegodności dziedziczenia o przesłankę w postaci uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy. Trzeba dodać, że z ograniczeniem do przypadków, gdy obowiązek ten jest określony orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem (albo inną umową) oraz uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą.

 

Niegodny alimenciarz i uchylający się od pieczy

W art. 928 par. 1 - po pkt. 3 dodaje się pkt 4 i 5 w brzmieniu: uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.
Warunek uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, dotyczy w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. 

Jak ocenia Agnieszka Tomaszewska, ekspert ds. legislacji w Biurze Analiz Sejmowych, kodeks cywilny przewiduje zatem trzy przyczyny uznania spadkobiercy za niegodnego. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że zostały określone precyzyjnie, żeby „zapobiegać działaniom spadkobierców, mającym na celu bezprawne naruszenie porządku prawnego, napiętnować spadkobierców dopuszczających się wyżej wymienionego zachowania i przeciwdziałać popełnianiu przez spadkobierców występków przeciw sporządzanym testamentom”.

 

Sąd musi orzec o niegodności

Do stwierdzenia niegodności dziedziczenia niezbędne jest konstytutywne orzeczenie sądowe, które ma skutek ex tunc. W konsekwencji spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 par. 2 k.c.), tj. zostaje wykluczony od dziedziczenia zarówno na podstawie ustawy, jak i na podstawie testamentu. Spadkobierca taki nie ma także prawa do zachowku, a zapis uczyniony na jego rzecz staje się bezskuteczny. Skutkiem jest zatem pozbawienie spadkobiercy (ustawowego, testamentowego) wszelkich praw do spadku.

WZORY DOKUMENTÓW:

 

Przyjęcie i odrzucenie spadku

Ustawa przewiduje wprowadzenie regulacji określających wpływ wszczęcia postępowania o zezwolenie na złożenie w imieniu dziecka lub pozostającego pod opieką oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jako czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką na bieg terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Dotychczas kwestia ta nie była przez ustawodawcę uregulowana.

Czytaj: Zmiany w kręgu spadkobierców i lepsza ochrona dla dzieci dziedziczących długi

Zaproponowano nowe rozwiązanie przekazujące sądowi spadku kompetencje w zakresie rozpoznawania wniosków o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Dotychczas sprawy te były rozpoznawane w postępowaniu toczącym się przed właściwym sądem opiekuńczym, poza postępowaniem spadkowym.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Inicjowanie postępowania o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia >

 

Ustalenie spadkobierców z urzędu

Zgodnie z art. 669 k.p.c. obowiązek ustalania z urzędu kręgu uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku będzie dotyczyć osób mogących wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi oraz jedynie określonych spadkobierców ustawowych, tj.: małżonka, zstępnych, osób pozostających w stosunku przysposobienia, rodziców i rodzeństwa. Pozostałych spadkobierców ustawowych wzywa się, jeśli są sądowi znani.

Na skutek wejścia w życie tych regulacji niektórzy z dotychczasowych potencjalnych spadkobierców ustawowych (np. dzieci rodzeństwa, dziadkowie i zstępni dziadków) nie będą obligatoryjnymi uczestnikami postępowania spadkowego.

Według art. 670 par. 1 k.p.c. obowiązek ustalenia z urzędu spadkobierców ustawowych będzie dotyczył jedynie kręgu osób wskazanych w projektowanym art. 699 zdanie pierwsze, tj. małżonek, zstępni, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, rodzice i rodzeństwo. Konsekwencją zawężenia tego obowiązku, będzie możliwość stwierdzenia nabycia spadku przez sąd na rzecz gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarbu Państwa w przypadku braku zgłoszenia się do sądu innych spadkobierców ustawowych niż małżonek, zstępni, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, rodzice czy też rodzeństwo spadkodawcy.

Do zachowania terminu, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego.

 

Czy to problem dla notariusza?

Jeśli rodzina zwróci się do notariusza o stwierdzenie nabycia spadku, to w sytuacji niegodności jednego ze spadkobierców, notariusz odmówi sporządzenia aktu.

- Notariusz nie jest od rozwiązywania spraw, tylko notowania wyraźniej woli uczestników aktu - wyjaśnia Jerzy Woźnica,  radca prawny z Warszawy. - Jeżeli notariusz będzie musiał rozstrzygać kto jest niegodny, to przypuszczam, że odmówi sporządzenia aktu. Tak jak to obecnie dzieje się w przypadku bardziej skomplikowanych spraw poświadczeń dziedziczenia. Takie rzeczy trzeba udowodnić tylko przed sądem.  Można liczyć na kreatywność adwokatów i radców prawnych, ale ja widzę głównie źródła osobowe, a więc podlegające ocenie sądu - dodaje.

Zobacz procedurę w LEX: Stwierdzenie nabycia spadku >

Od 2015 r. w przypadku braku oświadczenia dziedziczy się z dobrodziejstwem inwentarza, czyli dziedziczy się długi spadkodawcy do wysokości aktywów. 

- Sprawność orzekania nie powinna być jedynym kryterium zmiany przepisów, a w ostatnich 15 latach zrobiono wiele dla poprawy sprawności orzekania ze szkodą dla stron. Natomiast  nie oczekuję poprawy sprawności orzekania, jeśli trzeba przeprowadzić postępowanie przed sądem.  Notariusz nie przejmie spraw sądowych w sytuacjach spornych interesów, a ustawodawca zobowiązuje spadkobiercę do udowodnienia okoliczności - wskazuje mec. Woźnica.

 

Rewolucji u notariuszy nie będzie, sprawdzą oświadczenie 

Notariusz Lech Borzemski, prezes Krajowej Rady Notarialnej pytany o zmianę art. 928 par. 1 k.c. podkreśla, że pozostaje ona całkowicie bez wpływu na praktykę notariuszy, ale także i sądów spadku sporządzających odpowiednio akty poświadczenia dziedziczenia lub wydających postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. 

- Wynika to z tego, że ani notariusze, ani sądy spadku, nie decydują o tzw. niegodności spadkobiercy. Decyduje o tym sąd w odrębnym postępowaniu i to w trybie procesowym. W postępowaniu spadkowym przed notariuszem wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia poprzedza sporządzenie przez notariusza, w formie aktu notarialnego, protokołu dziedziczenia, w którym składane są przez jego uczestników wymagane przez prawo oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń - wyjaśnia prezes KRN.

Dodaje, że sam zakres oświadczeń określa art. 95c par. 2 ustawy Prawo o notariacie. - Zwrócić należy uwagę, że w pkt. 7 ww. przepisu przewidziano m.in. złożenie oświadczenia o tym, czy zostało wydane orzeczenie dotyczące niegodności spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Takie oświadczenia oraz szereg innych notariusze odbierają przy sporządzeniu protokołu dziedziczenia i nadal będą odbierać. System składania oświadczeń pod rygorem odpowiedzialności karnej jest podstawowym narzędziem stosowanym zarówno przez notariuszy, jak i sądy spadku, pozwalającym na prawidłowe ustalenie kręgu spadkobierców oraz przypadających im udziałów w spadku - wskazuje.

Dodaje, że obecnie nie ma w Polsce narzędzia, które pozwalałoby także notariuszom weryfikować wyroki, a w jego ocenie taki rejestr nie wydaje się być potrzebny.

Czytaj w LEX: Poświadczenie dziedziczenia przez notariusza >

 

Udowodnić złą wolę i zaniechania

Zasadniczo założeniem ustawodawcy jest by osoba, która swoim karygodnym, nacechowanym złą wolą, zaniechaniem uniemożliwiała za życia spadkodawcy zaspokojenie jego podstawowych potrzeb życiowych - nie otrzymała spadku - podkreśla adwokat Wojciech Wróbel, WLD Wróbel Lech – Drupka Dubis,  adwokaci i radcowie prawni

- Zgodnie z nowym brzemieniem art. 928 k.c., przesłankami niegodności dziedziczenia staną się uporczywe uchylanie się od płacenia alimentów na rzecz spadkodawcy stwierdzonych orzeczeniem sądu, ugodą lub umową oraz uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. Ta nowelizacja  może budzić znaczne wątpliwości praktyczne - stwierdza adwokat Wróbel.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Charakter prawny terminów do wytoczenia powództwa o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia >

 

Zwalczanie poczucia odtrącenia

- Uznać należy, że uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego może dotyczyć wyłącznie przypadków, gdy obowiązek ten został określony orzeczeniem sądowym, ugodą albo inną umową. Natomiast co do drugiej przesłanki, uzasadnienie projektu zmian sugeruje, że posłużenie się pojęciem „pieczy”, ma służyć zwalczaniu poczucia odtrącenia, osamotnienia, pozostawania spadkobiercy bez wsparcia osobistego lub emocjonalnego, które nie obejmują obowiązku „opieki”, jako instytucji prawa rodzinnego. Uporczywość stanowić ma zachowanie długotrwałe, powtarzalne, nacechowane złą wolą i nieustępliwością. Ocenić należy, że uporczywość powinna być zatem utożsamiana z intensywnością nagannych zachowań - mówi mec. Wróbel.

Zasadniczo więc dopiero w procesie subsumcji prawa, w konkretnym stanie faktycznym sprawy, będzie można dokonać oceny jak restrykcyjnie sądy powszechne będą dokonywały oceny zachowań spadkobierców, którzy mieliby być niegodnymi dziczenia, z uwzględnieniem nowych przesłanek ustawowych. Wydaje się, że nowelizacją tą są objęte wyłącznie rażące przypadki zaniechań, wynikające ze złej woli po stronie zobowiązanego, nie zaś każdy przypadek nie alimentacji, czy też braku sprawowania pieczy.

Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Ciężkie przestępstwo umyślne przeciwko spadkobiercy jako przesłanka niegodności dziedziczenia >

 

Wydłużenie postępowań

Uznać należy, że komentowana zmiana wpłynie z całą pewnością na długość postępowania sądowego w przedmiocie nabycia spadku, w razie podniesienia zarzutu dodanych nowych przesłanek niegodności dziedziczenia. Postępowanie sądowe w takiej sytuacji będzie wymagało dodatkowego przesłuchania świadków na okoliczność wystąpienia przesłanek niegodności, a następnie oceny przez sąd, czy określone zachowania miały charakter rażący.

Brak jest jakiegokolwiek katalogu zachowań, czy kalki porównawczej, aby można było określić jakie konkretnie zachowania będą uznawane przez sądy powszechne za spełniające przesłankę niegodności. Dotyczy to w szczególności sprawowania pieczy nad spadkodawcą. Brak jest bowiem odpowiedzi, czy dotyczyć będzie to każdej sytuacji braku pieczy nad spadkodawcą, czy tylko sytuacji wyjątkowych, ocenianych społecznie rażąco negatywnie.

Zdaniem adwokata Wróbla, nowelizacja wydaje się być krokiem właściwym w zakresie możliwości stwierdzenia nabycia spadku przez spadkobierców, z wyłączeniem osób niegodnych dziedziczenia. Niestety, przez wzgląd na posłużenie się pojęciami nieostrymi do momentu ustabilizowania linii orzeczniczej ciężko prorokować, które konkretnie zachowania poza oczywistymi będą kwalifikowane jako spełniające nowe przesłanki niegodności dziedziczenia.

Czytaj w LEX: Realizacja prawa do zachowku a nadużycie prawa podmiotowego >

 

Praktyka wskazuje na dobry kierunek

W praktyce zdarzały się sytuacje, gdy osoby które np. wyjechały za granicę i nie utrzymywały kontaktu z rodzicami, dziedziczyły znaczną część majątku, na równych zasadach z rodzeństwem, które niekiedy poświęcało i dostosowywało całe swoje życie by opiekować się spadkodawcą.

- Można było obserwować także zdarzenia w których spadek nabywały dzieci rodziców, które nie utrzymywały z nimi kontaktów, po czym obejmowały spadek jako spadkobiercy ustawowi, podczas gdy faktyczną pieczę sprawowali wnukowie, dalsza rodzina lub osoby spoza tego grona. Kierunek wydaje się właściwy, niemniej jednak przewidywać należy, że pojawią się różnego rodzaju kontrowersje orzecznicze w zakresie ustalenia jakie zachowania będą uznawane za spełniające nowe przesłanki niegodności dziedziczenia - podsumowuje mec. Wróbel.

Ustawa wejdzie w życie w trzy miesiące po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.

 

Przegląd Sądowy - Nr 5/2023

Sprawdź  

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.