Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylająca dyrektywę Rady 2010/18/UE znana pod nazwą Dyrektywy Work Life-Balance w artykule 5 ustanawia minimalne wymagania mające na celu osiągnięcie równości między kobietami i mężczyznami pod względem szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy oraz poprzez ułatwianie pracownikom będącym rodzicami lub opiekunami godzenia życia zawodowego z rodzinnym. Przeprowadzone badania wskazują, że kobiety na rynku pracy znajdują się w gorszej sytuacji niż mężczyźni. Wiąże się to również z otrzymywanym niższym wynagrodzeniem i mniejszymi możliwościami awansu, co rozumiane jest jako „kara za macierzyństwo”.
Czytaj: Prorodzicielskie i propracownicze zmiany w kodeksie pracy - do prezydenta>>
W tym celu dyrektywa 2019/1158 przewiduje następujące rozwiązania:
- urlop ojcowski, urlop rodzicielski i urlop opiekuńczy,
- elastyczną organizację pracy dla pracowników będących rodzicami lub opiekunami.
Czytaj też w LEX: Work life balance - uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem >
Celem wyrównywanie nierówności między kobietami a mężczyznami
Warto zwrócić uwagę, że kierunek działań, jakie wyznacza ta dyrektywa unijna to osiągnięcie celu, jakim jest wyrównywanie nierówności między kobietami a mężczyznami w obszarze równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Zrealizowanie celu, o którym mowa w Dyrektywie Work-Life Balnce jest możliwe przede wszystkim w drodze uaktualnienia przepisów prawa, co pozwoli na większe wspieranie pracowników-rodziców: zarówno matek, jak i ojców w prawie do korzystania z uprawnień rodzicielskich i ich pełne zaangażowanie w życie rodzinne.
Nowe rozwiązania w obszarze urlopu rodzicielskiego, które przede wszystkim mają dotyczyć ojców, mają na celu przerzucenie części obowiązków związanych z opieką nad dziećmi na drugiego z rodziców, który zwykle z tego uprawnienia nie korzystał - czyli ojca.
Rozwiązania, które wynikają z przepisów dyrektywy unijnej 2019/1158 wprowadzają następujące rozwiązania w tym obszarze:
- urlop ojcowski,
- urlop rodzicielski,
- urlop opiekuńczy,
- elastyczna organizacja pracy.
Sprawdź w LEX: Jaki wymiar urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego przysługuje pracownicy, która urodziła w styczniu 2023 roku? >
Urlop rodzicielski także dla ojca
Jednym z rozwiązań, nad charakterem którego i celowością pochylimy się, jest urlop rodzicielski. Zgodnie z obowiązującymi dziś przepisami jest to urlop, do którego prawa mają obydwoje z rodziców, czyli mama i tata dziecka. Urlop ten ma charakter dobrowolny. Przeprowadzone badania wskazują, że z urlopu rodzicielskiego w większości przypadków korzystają jednak mamy. Jeżeli przyglądamy się statystykom z perspektywy ojców mamy do czynienia z 1 proc. osób, które skorzystały z tego prawa (według danych ZUS, liczonych na podstawie wypłacania zasiłku macierzyńskiego).
Warto zastanowić się, jaki jest powód przerzucenia obowiązków związanych z wychowaniem i opieką nad dzieckiem przeważnie głównie na mamę? Czy w dzisiejszych czasach urlop rodzicielski utożsamiany jest jedynie z prawem lub obowiązkiem matki? Czy pracodawcy, u których zatrudnieni są mężczyźni, są gotowi na okoliczność, kiedy z urlopów rodzicielskich będą chcieli skorzystać ojcowie - być może i w wymiarze dłuższym? Czy na dzień dzisiejszy pracownik-ojciec może obawiać się jakichś konsekwencji lub dyskryminacji, kiedy będzie chciał skorzystać z tzw. uprawnień rodzicielskich?
W związku z powyższym, aby zachęcić ojców do skorzystania z urlopu rodzicielskiego prawo unijne przewiduje taki urlop dla każdego z rodziców, przy czym jedna z istotnych zasad brzmi - nie może on być przeniesiony na drugiego z rodziców, kiedy ten pierwszy z niego nie skorzysta. Celem takiego rozwiązania jest zachęcenie do skorzystania z przysługującego prawa przez obydwie strony. Konsekwencją ma być ułatwienie matkom powrotu do pracy po urlopie macierzyńskim i rodzicielskim.
Cele, jakie zostały wyznaczone przez przepisy Dyrektywy Work Life Balance znalazły odbicie w projekcie zmian do Kodeksu pracy. Przepisy aktualnie zostały uchwalone przez Parlament i skierowane do podpisu Prezydenta.
Jak kształtuje się nowe prawo ojców?
Zgodnie z nowym brzmieniem par. 1 w art. 1821a Kodeksu pracy, pracownicy – rodzice dziecka będą mieli prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w wymiarze do:
- 41 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 par. 1 pkt 1 (w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie);
- 43 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 par. 1 pkt 2‒5 (w przypadku porodu mnogiego).
Natomiast zgodnie z par. 2 pracownicy – rodzice dziecka posiadającego zaświadczenie stwierdzające ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:
- 65 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 par. 1 pkt 1;
- 67 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 par. 1 pkt 2–5
Zgodnie z treścią nowych przepisów dotyczących urlopów rodzicielskich każdemu z pracowników - rodziców dziecka przyznane jest prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego. Urlop ten ma charakter nieprzenoszalny, co oznacza to, że ojciec dziecka nie może przekazać matce ani zrzec się na rzecz matki swojego prawa do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego. W sytuacji, kiedy nie wykorzysta nowego urlopu do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończyło 6 rok życia, urlop przepadnie.
Nowa regulacja jest wynikiem konieczności wdrożenia art. 5 dyrektywy 2019/1158. A co z niej wynika? Mianowicie, że każde państwo członkowskie jest zobowiązane wprowadzić niezbędne środki w celu zapewnienia, aby każdy z pracowników miał indywidualne prawo do urlopu rodzicielskiego.
Czytaj też w LEX: Używanie sprzętu firmowego przez pracowników >
Zachęcenie ojców do korzystania z przysługującego im prawa
Głównym celem wspomnianego rozwiązania jest zachęcenie ojców do korzystania z przysługującego im prawa do urlopu m.in. poprzez uświadomienie praw jakie im przysługują w związku z rodzicielstwem.
W tym miejscu warto zadać pytania:
- czy pracownik – ojciec / opiekun będzie czuł, że ma prawo do tego urlopu?
- czy przepisy prawa pracy zagwarantują mu wystarczającą ochronę w sytuacji, kiedy będzie chciał korzystać z tego uprawnienia jak i innych, o których mówi Dyrektywa Work-Life Balance?
- czy pracownik ojciec będzie chciał skorzystać z urlopu rodzicielskiego biorąc pod uwagę że zasiłek będzie wynosił 70 %?
Jak pracownik będzie wnioskował o takich urlop? Czy pracodawca może odmówić prawa do urlopu rodzicielskiego powołując się na sytuację w firmie? Urlop rodzicielski będzie udzielany na wniosek pracownika składany w formie papierowej lub elektronicznej, w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z takiego urlopu. Co istotne, wniosek pracownika jest wiążący dla pracodawcy.
Czytaj w LEX: Umowa o pracę i informacja o warunkach zatrudnienia - zmiany kodeksu pracy >
Czy pracownik który skorzysta z urlopu rodzicielskiego będzie mógł połączyć urlop z wykonywaniem pracy na rzecz pracodawcy?
Przepisy przewidują takie prawo dla pracownika. W przypadku łączenia przez pracownika rodzica prawa do korzystania z urlopu z wykonywaniem pracy u danego pracodawcy wymiar urlopu będzie ulegał wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy wykonywanej przez pracownika jednak nie dłużej niż do:
- 82 tygodni ‒ w przypadku, o którym mowa w art. 180 par. 1 pkt 1 (w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie);
- 86 tygodni ‒ w przypadkach, o których mowa w art. 180 par. 1 pkt 2‒5 (w przypadku porodu mnogiego).
Zobacz procedurę: Tryb udzielania urlopu rodzicielskiego od 26 kwietnia 2023 r. >
Natomiast zgodnie z projektowanym art. 182 1f par. 11 Kodeksu pracy w przypadku łączenia przez pracownika – rodzica dziecka posiadającego zaświadczenie stwierdzające ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, korzystania z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu, wymiar urlopu rodzicielskiego ulega wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy wykonywanej przez pracownika w trakcie korzystania z urlopu lub jego części, nie dłużej jednak niż do:
- 130 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 par. 1 pkt 1 (w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie);
- 134 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 par. 1 pkt 2–5 (w przypadku porodu mnogiego).
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Wykonywanie pracy podczas urlopu wypoczynkowego >
Kto będzie mógł skorzystać z tego prawa?
Warto zwrócić uwagę, że przepisy Dyrektywy Work-Life Balance powinny obowiązywać nas od 2 sierpnia 2022 roku. Mamy więc do czynienia ze sporym opóźnieniem. Pierwotny kształt przepisów dotyczących nowego urlopu rodzicielskiego mówił o prawie do 9 tygodniowego urlopu rodzicielskiego dla rodzica dziecka, który w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy będzie korzystał z urlopu rodzicielskiego albo jego części, udzielonego na podstawie obecnych przepisów, albo też w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy będzie uprawniony do urlopu rodzicielskiego, będzie miał prawo do skorzystania z tego urlopu w nowym, wyższym wymiarze, na zasadach określonych w przepisach dotychczasowych. To stanowisko spotkało się z falą niezadowolenia osób - rodziców, którzy nabyliby prawo do dodatkowych 9 tygodni urlopu rodzicielskiego, gdyby przepisy weszły w życie od 2 sierpnia 2022 roku. W związku z pokrzywdzeniem tej grupy osób Sejm przyjął senacką poprawkę w tej sprawie. Ostateczny kształt przepisów przyznał prawo do dodatkowych 9 tygodni urlopu rodzicielskiego także rodzicom, którzy mieli uprawnienie rodzicielskie od 2 sierpnia 2022 roku do dnia wejścia w życie nowelizacji.
Zobacz w LEX: Przewodnik po zmianach w prawie pracy 2023 >
Czytaj także: Lewiatan: Firmy potrzebują więcej czasu na wdrożenie zmian w Kodeksie pracy>>
Wdrażanie przepisów nie będzie łatwe
Podsumowując nowy kształt przepisów rodzicielskich budzi wiele wątpliwości i pytań u pracodawców. Dotyczy to m.in. kwestii organizacyjnych z którymi to będą oni zobowiązani się zmierzyć. Może być to trudne zadanie zwłaszcza dla tych pracodawców, którzy nie zgadzają się z nowym kierunkiem zmian w prawie pracy. Kierunek ten ma zapewnić ochronę dobrostanu pracowników, co ma również przynieść pozytywne skutki dla przedsiębiorstwa. Jeżeli pracodawca bierze pod uwagę sytuację pracowników - rodziców, odpowiada na różnorodne ich potrzeby np. poprzez organizację elastycznej formy zatrudnienia to przeważnie ma do czynienia z oddanymi i zaangażowanymi pracownikami, co przyniesie wiele korzyści dla przedsiębiorstwa.
Zobacz w LEX: Przegląd projektów rozporządzeń i ustaw z zakresu prawa pracy >
Warto pamiętać, że nadrzędnym celem wprowadzenia tych rozwiązań jest przede wszystkim budowanie równości na rynku pracy pomiędzy kobietami a mężczyznami. Dopiero czas pokaże czy uda się osiągnąć zamierzony cel poprzez wprowadzone rozwiązania.
Autorka: Dr Barbara Pawełko-Czajka, Dolnośląska Szkoła Wyższa
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Odmowa udzielenia urlopu na żądanie >