Sąd Najwyższy postanowieniem z 13 grudnia 2022 r. przedstawił do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne:
Czy dopuszczalne jest rozpoznawanie w trybie art. 49 par. 1 Kodeksu postępowania cywilnego sformułowanego przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego do orzekania w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego?
Zagadnienie powstało na kanwie wniosku z października 2022 r. M.J., który złożył wniosek o wyłączenie sędziów Sądu Najwyższego w sprawie toczącej się z jego wniosku o wyłączenie sędziego Sądu Rejonowego Katowice-Wschód w Katowicach.
Instytucja wyłączenia sędziego służy nie tylko umacnianiu bezstronności i niezawisłości sądu, lecz także podnoszeniu autorytetu wymiaru sprawiedliwości - jak podkreślał wielokrotnie SN i Trybunał Konstytucyjny.
Sprawdź w LEX: Wyłączenie sędziego na jego żądanie (okoliczności wywołujące wątpliwość co do bezstronności) - PROCEDURA krok po kroku >>
Sprawdź w LEX: Wyłączenie sędziego na wniosek strony (okoliczności wywołujące wątpliwość co do bezstronności)- PROCEDURA krok po kroku >>
Podwójne wyłączenie
Rozpoznając wniosek o wyłączenie sędziów Sądu Najwyższego, złożony w trybie art. 49 par. 1 k.p.c. Sąd Najwyższy, a konkretnie prezes SN Joanna Lemańska, powzięła wątpliwości, czy w procedurze cywilnej dopuszczalny jest mechanizm procesowy, w którym strona może wnioskować o wyłączenie konkretnego sędziego wyznaczonego (wylosowanego) do rozpoznania postępowania incydentalnego, którego przedmiotem jest konkretny wniosek o wyłączenie sędziego. Inaczej mówiąc, czy postępowanie o wyłączenie sędziego na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego można uznać za „sprawę”, w której sędzia może w ogóle podlegać wyłączeniu.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w procedurze cywilnej przesłanki instytucji wyłączenia sędziego na wniosek strony zostały uregulowane w analogiczny sposób jak w procedurze karnej. Zarówno na gruncie art. 49 k.p.c., jak i art. 41 k.p.k., strona może domagać się wyłączenia sędziego, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (iudex suspectus). Jednakże pomimo spójności systemu prawnego w sprawach cywilnych i karnych w aspekcie ukształtowania procesowych przesłanek instytucji wyłączenia sędziego na wniosek strony, w judykaturze Sądu Najwyższego na gruncie obu tych procedur widoczne jest odmienne podejście do oceny dopuszczalności tego rodzaju wniosku strony.
Czytaj też: Sędzia Iwulski wyłącza od orzekania sędziego Dalewskiego >
Czytaj w LEX: Wyłączenie sędziego z uwagi na stosunki służbowe - LINIA ORZECZNICZA >>>
Generalnie orzecznictwo Izby Cywilnej oraz Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w kontekście wykładni art. 49 par. 1 k.p.c. dopuszcza mechanizm procesowy wyłączenia – na wniosek strony – sędziego wyznaczonego (wylosowanego) do rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego. Przyjmuje się, że na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego dopuszczalne są więc „wielostopniowe” wnioski o wyłączenie sędziego, w tym w postępowaniach incydentalnych o wyłączenie sędziego. Postępowanie incydentalne w przedmiocie wyłączenia sędziego mieści się bowiem w pojęciu „sprawy” w rozumieniu art. 49 k.p.c.
Czytaj w LEX: Skład sądu orzekającego w przedmiocie odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego >>>
Inna procedura karna i prawo do sądu
W judykaturze Izby Karnej Sądu Najwyższego, na tle wykładni art. 41 k.p.k., ugruntowane jest natomiast stanowisko negujące dopuszczalność wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego do orzekania w incydentalnym postępowaniu w przedmiocie wyłączenia sędziego, gdyż sędzia objęty takim wnioskiem nie jest sędzią wyznaczonym do rozpoznania sprawy.
Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie podnosi, że jedną z gwarancji bezstronności sądu jest instytucja wyłączenia sędziego (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 grudnia 2002 r., SK 27/01). Trybunał Konstytucyjny wskazał również, że instytucja wyłączenia sędziego pozostaje w ścisłym związku z niezależnością i bezstronnością sądu. Wartości te określają, obok niezawisłości sędziowskiej, najważniejsze cechy charakteryzujące funkcje sądów jako instytucji prawujących wymiar sprawiedliwości (wyrok TK z 13 grudnia 2005 r., SK 53/04).
W orzecznictwie sądowym akcentuje się gwarancyjną rolę instytucji wyłączenia sędziego także w realizacji zasady niezawisłości sędziowskiej co jest zagadnieniem kluczowym dla wymiaru sprawiedliwości.
Sprawdź w LEX: Wyłączenie sędziego (ławnika) z mocy postanowienia sądu - w trakcie trwania rozprawy - PROCEDURA krok po kroku >>>
Czytaj w LEX: Asłanowicz Marcin - Wyłączenie sędziego a wyłączenie arbitra >>>
Na ten właśnie aspekt instytucji wyłączenia sędziego zwracał uwagę Trybunał Konstytucyjny podnosząc, że instytucja ta nie tylko nie wkracza w sferę niezawisłości sędziego i nie narusza jej, ale ma służyć pełnej realizacji gwarancji tej niezawisłości, a w konsekwencji właściwego wypełniania nakazu respektowania konstytucyjnego prawa do sądu.
WZORY dokumentów w LEX:
- Wniosek o wyłączenie sędziego ze względu na okoliczności mogące wywoływać uzasadnione wątpliwości co do jego bezstronności w sprawie >
- Wniosek o wyłączenie sędziego z uwagi na wątpliwości co do jego bezstronności, zgłoszony po otwarciu przewodu sądowego >
- Postanowienie o wyłączeniu sędziego na podstawie art. 41 par. 1 k.p.k. >
- Postanowienie o pozostawieniu wniosku o wyłączenie sędziego bez rozpoznania >
Nadużywanie wyłączenia
Przedstawiając omawiany problem prawny do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów SN, Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę, że strony – dążąc do realizacji swoich interesów procesowych – niejednokrotnie instrumentalnie wykorzystują instytucję wyłączenia sędziego. Składając „wielostopniowe” wnioski o wyłączenie sędziego w postępowaniach incydentalnych, których przedmiotem jest wyłączenie sędziego. Strony świadomie próbują doprowadzić - niekiedy nawet skutecznie - do udaremnienia wydania przez sąd rozstrzygnięcia w sprawie głównej w rozsądnym terminie. Sąd Najwyższy nie miał wątpliwości, że tego rodzaju nadużycie praw procesowych nie służy określonemu w Konstytucji RP oraz prawie Unii Europejskiej celowi, jakim jest gwarancja bezstronności czy szerzej - rzetelności procesu. Nie służy również budowie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Wręcz przeciwnie, tego rodzaju praktyka prowadzi niejednokrotnie do wypaczenia sensu tej ochrony, przewlekłości postępowania lub naruszenia w inny sposób praw innych stron postępowania. Obniża tym samym skuteczność i efektywność wymiaru sprawiedliwości.
