Kinga Wernicka
Poinformowany użytkownik i stopień swobody twórcy w ocenie całościowego wrażenia wzorów opakowań produktów żywnościowych w świetle praktyki Urzędu Harmonizacji Rynku Wewnętrznego i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Artykuł pochodzi z miesięcznika Europejski Przegląd Sądowy 2/2015>>
Sposób pakowania produktów odgrywa obecnie szczególną rolę w obrocie gospodarczym. Opakowania nie pełnią już bowiem wyłącznie funkcji ochronnej czy informacyjnej. Mają przede wszystkim zachęcać konsumentów do zakupu towarów i dlatego powinny być atrakcyjne dla potencjalnych nabywców. Wzornictwo przemysłowe opakowań stało się zatem wyznacznikiem konkurencyjności produktów na rynku, i w związku z tym wielu przedsiębiorców inwestuje w nowe projekty opakowań, co jest również widoczne w odniesieniu do żywności. W konsekwencji produktami, dla których najczęściej są dokonywane zgłoszenia wspólnotowych wzorów przemysłowych , są właśnie opakowania . Prawa z rejestracji wzorów opakowań są też częstym przedmiotem postępowania o unieważnienie. W związku z tym niezmiernie istotne jest poprawne przeprowadzanie oceny całościowego wrażenia i jednocześnie prawidłowe stosowanie pojęć, takich jak „poinformowany użytkownik” i „stopień swobody twórcy”.
Badanie całościowego wrażenia – zagadnienia wstępne
Ocena całościowego wrażenia, jakie wywołują wzory przemysłowe Unii Europejskiej na poinformowanym użytkowniku, jest dokonywana w dwóch przypadkach. Po pierwsze, na etapie postępowania o unieważnienie prawa z rejestracji wzoru (art. 6 rozporządzenia nr 6/2002). Po drugie, w toku postępowania o naruszenie tego prawa (art. 10 rozporządzenia nr 6/2002). W trakcie postępowania o unieważnienie prawa z rejestracji wspólnotowych wzorów przemysłowych Unii Europejskiej ocena całościowego wrażenia jest dokonywana w celu sprawdzenia, czy wzór posiada indywidualny charakter. Wzór przemysłowy spełnia to kryterium, jeżeli całościowe wrażenie, jakie wywołuje na poinformowanym użytkowniku jest odmienne od wraże-nia, jakie wywiera na tym użytkowniku wzór udostępniony publicznie (art. 6 rozporządzenia nr 6/2002). Tymczasem w postępowaniu o naruszenie prawa z rejestracji wzorów przemysłowych Unii Europejskiej badaniu podlega zakres ochrony wzorów. W świetle przepisów rozporządzenia nr 6/2002 „zakres ochrony wzorów obejmuje każdy wzór, który na poinformo-wanym użytkowniku nie wywołuje odmiennego ogólnego wrażenia” (art. 10 rozporządzenia nr 6/2002). W obydwu przypad-kach badanie jest przeprowadzane w identyczny sposób.
Aby prawidłowo dokonać oceny całościowego wrażenia, należy wskazać, kim jest poinformowany użytkownik w odniesieniu do produktu, w który wdrożony jest wzór oraz określić stopień swobody twórcy przy opracowywaniu wzoru. Prawa z rejestracji wzorów opakowań są na tyle częstym przedmiotem postępowań o unieważnienie, że w OHIM wypracowano w miarę jednolity sposób dokonywania oceny całościowego wrażenia wzorów opakowań z punktu widzenia poinformowanego użytkownika tej grupy produktów.
Poinformowany użytkownik opakowań żywności
Poinformowany użytkownik jest modelem normatywnym, niezdefiniowanym w przepisach prawnych. W odniesieniu do wiedzy, jaką powinien posiadać, jest on stawiany między znawcą, odnośnikiem stosowanym w prawie patentowym a przeciętnym konsumentem – punktem odniesienia funkcjonującym w prawie znaków towarowych. Poinformowanego użytkownika opakowań żywności nie należy jednak utożsamiać ani z przeciętnym konsumentem nabywającym towary w przedmiotowych opakowaniach, ani ze znawcą tego rodzaju asortymentu. Nie jest to także projektant opakowań, ich sprzedawca czy producent .
Określenie „użytkownik” oznacza, że dana osoba używa produktu, w którym zawiera się wzór, zgodnie z jego przeznacze-niem i czyni to w sposób regularny . Jeżeli opakowania mają być stosowane do pakowania produktów żywnościowych wprowadzanych na rynek, to poinformowanym użytkownikiem jest przedsiębiorca, który uzupełnia te opakowania swoimi produktami, a następnie wprowadza je do obrotu gospodarczego . Może to być, przykładowo, kierownik produkcji w przedsiębiorstwie, które wytwarza produkty żywnościowe , osoba odpowiedzialna za marketing i/lub pakowanie w jednym z przedsiębiorstw, które poszukuje różnych opakowań na rynku i używa ich w celu uzupełnienia produktami żywnościowymi , lub osoba odpowiedzialna w przedsiębiorstwie wytwarzającym produkty żywnościowe za wybór i zakup odpowiednich opakowań . Również w odniesieniu do opakowań w postaci butelek przeznaczonych do różnego rodzaju napojów poinformowanym użytkownikiem nie jest konsument, bowiem konsument napoju zawartego w butelce, jak argumentuje OHIM, nie korzysta z butelki, lecz z jej zawartości .
Natomiast w odniesieniu do opakowań kupowanych przez konsumentów do użytku osobistego (np. gdy opakowania produktów żywnościowych są stosowane w ramach gospodarstwa domowego) za poinformowanego użytkownika powinien być uznany konsument nabywający takie opakowanie , który go jednocześnie używa zgodnie z przeznaczeniem. Gdy opa-kowania produktów żywnościowych są stosowane jednocześnie zarówno w gospodarstwie domowym, jak i przez przedsię-biorców, którzy uzupełniają je, przykładowo, wytwarzanym przez siebie produktem, wówczas nie jest wykluczone wskaza-nie, jako poinformowanego użytkownika kilku osób. Istotne jest jednak, aby takie osoby używały produktu zgodnie z jego przeznaczeniem . W odniesieniu do opakowań, które są używane zarówno przez przedsiębiorców, jak i konsumentów, jako poinformowanego użytkownika należy wskazać nie tylko przedsiębiorców nabywających opakowania w celu uzupełnienia ich innym produktem, lecz także nabywców tych opakowań, którzy z przedmiotowych opakowań korzystają w ramach własnego gospodarstwa domowego. W przypadku wskazania jako poinformowanego użytkownika różnych osób wystarczy, że z punktu widzenia jednej z nich wzór przemysłowy nie wywiera odmiennego całościowego wrażenia, aby można było unieważnić prawo wyłączne do wzoru , czy też stwierdzić jego naruszenie.
Użytkownik, stanowiący punkt odniesienia w prawie własności przemysłowej, musi być „poinformowany”. Oznacza to, że „jest (on) szczególnie uważny i dysponuje pewną wiedzą na temat stanu sztuki wzorniczej, to znaczy wcześniejszych wzorów związanych z danym produktem, które były udostępnione w dacie dokonania zgłoszenia spornego wzoru lub – w zależności od przypadku – w dacie zastrzeżonego pierwszeństwa” . „Określenie «poinformowany» sugeruje ponadto, że użytkownik, nie będąc twórcą czy ekspertem technicznym, zna różne wzory istniejące w danej branży, posiada pewien zakres wiedzy na temat elementów, jakie te wzory zwykle posiadają, a w związku z zainteresowaniem danymi produktami wykazuje stosunkowo wysoki poziom uwagi przy ich używaniu” . W tym kontekście poinformowanego użytkownika można uznać za swoistego obserwatora , który na bieżąco interesuje się produktami dostępnymi i pojawiającymi się na rynku, a odwiedzając sklepy branżowe, przeglądając strony internetowe i katalogi ze stosownym asortymentem zdobywa odpowiednią wiedzę na temat wzornictwa produktów w danej branży i podstawowych cech, jakie muszą one posiadać. Przykładowo, w odniesieniu do opakowań na tabakę poinformowany użytkownik ma wiedzę co do dostępnych na rynku owalnych opakowań na tytoń . Względem opakowań przeznaczonych do zawijania w nie cukierków poinformowany użytkownik zna istniejące opakowania tego typu i jest zaznajomiony z ich szczególną charakterystyką i sposobem użycia . W przypadku wzorów opakowań kartonowych poinformowany użytkownik jest zaznajomiony ze wzornictwem takich produktów i zna dostępne wzornictwo tej grupy opakowań dostępne na rynku . Poinformowany użytkownik opakowań pastylek do ssania posiada wiedzę na temat podstawowych cech opakowań przeznaczonych do tego rodzaju produktów. Wie, np., że takie opakowania posiadają pojemnik i górne wieko z otwarciem . W odniesieniu do puszek przeznaczonych do napojów poinformowany użytkownik jest zaznajomiony z podstawowymi cechami puszek do napojów. Jest świadomy tego, że większość tego rodzaju puszek ma walcowaty kształt, co ułatwia trzymanie napoju. Taka puszka powinna być również zaopatrzona w swego rodzaju mechanizm otwierający, który znajduje się na wieku puszki . W przypadku kieliszków do wina, które były wykorzystywane do sprzedaży wina, poinformowany użytkownik takich produktów, jak stwierdził OHIM, jest zaznajomiony ze wzornictwem kieliszków do wina dostępnych na rynku do daty zgłoszenia kwestionowanego wzoru wspólnotowego.@page_break@
Swoboda twórcza projektanta opakowań żywnościowych
W toku dokonywania oceny całościowego wrażenia należy też uwzględnić stopień swobody twórcy przy opracowywaniu wzoru. Określenie zakresu swobody twórczej polega na wyłączeniu z oceny tych cech, które są determinowane, w szczególności funkcją, względami bezpieczeństwa czy normami prawnymi . Cechy wzoru, które wynikają z tych ograni-czeń, nie mogą być uwzględniane w toku dokonywania oceny całoś-
ciowego wrażenia. W związku z tym niezmiernie istotne jest prawidłowe określenie zakresu swobody twórczej projektanta w tworzeniu wzorów danej grupy produktów .
W odniesieniu do opakowań produktów żywnościowych trudno jest jednoznacznie ustalić stopień swobody twórczej. Zale-ży on bowiem od rodzaju projektowanego opakowania . W większości przykładów opakowań produktów żywnościowych głównym, a niejednokrotnie jedynym ograniczeniem, są cechy funkcjonalne oraz wymogi techniczne. Przykładowo, względem opakowań na pastylki do ssania zakres swobody twórczej projektanta jest ograniczony funkcjonalnością takiego pudełka. Z tego względu takie opakowania muszą posiadać pojemnik i górne wieko z otwarciem . W odniesieniu do opakowań kartonowych zakres swobody twórczej projektanta jest ograniczony o tyle, że takie opakowanie musi mieć stosowną objętość, aby pomieścić produkt, który ma być zawarty w opakowaniu . Zakres swobody twórczej projektanta wzorów opakowań na tabakę jest również ograniczony, ponieważ takie produkty muszą utrzymywać produkt suchy i chronić przed utratą jakości. W odniesieniu do tego rodzaju produktów twórca ma jednak swobodę w odniesieniu do formy, kształtu pojemnika, układu graficznego i porządku jego zawartości . Podobnie w przypadku opakowań służących do zawijania w nie cukierków. Zakres swobody twórczej projektanta w projektowaniu takiego rodzaju opakowania jest niezwykle szeroki i nie ma żadnych przeciwskazań do użycia rozmaitych kolorów i wyrazów na opakowaniu . W przypadku wzorów opakowań na owoce i warzywa typu koszyk zakres swobody twórczej ogranicza się do wymogów technicznych, wskutek czego wzory opakowań takich produktów muszą mieć kształt, który umożliwia przechowywanie owoców czy warzyw. Niezależnie od wymagań technicznych projektant w tworzeniu wzorów takich opakowań ma jeszcze pewien stopień swobody i wyboru w zakresie kształtu, rozmiaru i materiału . Nie tylko kształt czy forma determinują funkcjonalność opakowań przeznaczonych na żywność. Też przezroczystość opakowań tego rodzaju produktów może być cechą, która będzie wyłączona z oceny. Względem niektórych opakowań przejrzystość pojemnika umożliwia bowiem łatwe zapoznanie się konsumenta z produktem .
Poza względami funkcjonalnymi, jakie są narzucone różnym typom opakowań produktów żywnościowych, swoboda twórcza projektanta może być również ograniczona praktycznymi uwarunkowaniami i preferencjami konsumenckimi. W odniesieniu do opakowań na produkty sypkie normą dla tego rodzaju produktów jest prostokątny woreczek, a jeżeli dwa artykuły ze składnikami są odseparowane, wówczas są wymagane podwójne przegródki . Uzasadnieniem dla ograniczenia swobody twórczej w projektowaniu wzorów danej grupy produktów nie może być jednak duże zagęszczenie we wzornictwie produktów pochodzących z danego sektora . Takich produktów, dla których większość możliwych wariacji ich wzorów zo-stała już wykorzystana.
Swoboda twórcza projektanta wzorów opakowań produktów żywnościowych jest także ograniczona przepisami prawnymi dotyczącymi bezpieczeństwa żywności i zasad znakowania opakowań . Zakres swobody twórczej projektanta jest, m.in., ograniczony ze względu na materiał, który może być wykorzystany do wykonania opakowania, bowiem powinien on zagwarantować ochronę przed skażeniem czy zepsuciem żywności. Oprócz materiałów tradycyjnych do pakowania żywności używane są głównie tworzywa sztuczne . Aby ograniczyć produkcję opakowań z substancji szkodliwych dla zdrowia, w Unii Europejskiej wypracowano zasady, jakie muszą spełniać opakowania przeznaczone do kontaktu z żywnością , co również ogranicza zakres swobody twórczej projektanta wzorów.@page_break@
Całościowe wrażenie wzorów opakowań produktów żywnościowych
Badanie całościowego wrażenia opakowań produktów żywnościowych jest dokonywane na analogicznych zasadach, jak względem wzorów przemysłowych innych produktów. Ocena polega zatem na porównaniu wzoru kwestionowanego ze wzo-rem przeciwstawionym z perspektywy poinformowanego użytkownika. Porównanie to może być dokonywane zarówno w sposób bezpośredni , jak i pośredni . Co istotne, całościowe wrażenie, jakie wzór kwestionowany wywiera na poinformo-wanym użytkowniku powinno być odmienne od wrażenia „wywartego na takim użytkowniku nie przez kombinację poszcze-gólnych elementów wyodrębnionych z kilku wcześniejszych wzorów, lecz przez jeden lub więcej niż jeden z wcześniejszych wzorów rozpatrywanych odrębnie” . Uwzględniane są jednak wyłącznie te cechy, które wynikają z dokumentacji zgłosze-niowej, a ocena całościowego wrażenia wzorów jest oparta na tych cechach, które odbiegają od cech przyjętych w odniesieniu do danej kategorii wzorów . Badanie różnicy pomiędzy całościowym wrażeniem wywołanym przez wzór kwestionowany i wzory wcześniejsze nie może być dokonywane w odniesieniu do elementów wybranych z wcześniejszych wzorów . Odmiennego całościowego wrażenia nie można też stwierdzić ze względu na istnienie jednego dodatkowego elementu niewystępującego we wcześniejszych wzorach . Przykładowo, przeźroczystość górnych przykrywek opakowania i elementów otwierających jest drugorzędna względem pojemników, które są identyczne. Dodatkowe cechy we wcześniejszym wzorze, takie jak etykieta i wkład/wypełnienie nie wpływają na fakt, że opakowania nie wywołują odmiennego ogólnego wrażenia na poinformowanym użytkowniku. Podobnie w kwestii wzoru kieliszka służącego do sprzedaży wina. Odmienny kształt nóżek nie wywołuje innego ogólnego wrażenia. Wzory obydwu opakowań są bowiem identyczne w odniesieniu do proporcji ich części i kształtu pucharków, pokrywek i podstawy .
Również etykiety umieszczane na opakowaniach mają charakter akcesoryjny. Przykładowo, w odniesieniu do butelek poinformowany użytkownik wie, że mogą być one produkowane bez etykietek tak, aby sam użytkownik, którym jest przedsiębiorca pakujący swoje produkty w zakupione opakowania, mógł swoją etykietę umieścić na opakowaniu.
Podsumowanie
Dotychczasowa praktyka Urzędu Harmonizacji Rynku Wewnętrznego i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawach dotyczących unieważnienia prawa z rejestracji unijnych wzorów przemysłowych opakowań produktów żywno-ściowych pozwala na postawienie następujących wniosków.
Po pierwsze, ocena całościowego wrażenia wzorów opakowań produktów żywnościowych jest przeprowadzana w identyczny sposób, jak względem wzorów przemysłowych innych produktów. W celu dokonania badania niezbędne jest zatem prawidłowe ustalenie stopnia swobody twórcy oraz właściwe wskazanie osoby poinformowanego użytkownika.
Po drugie, zakres swobody twórczej projektanta opakowań produktów żywnościowych jest najczęściej ograniczony wzglę-dami funkcjonalnymi. Ograniczenia mogą również dotyczyć cech zdeterminowanych kwestiami bezpieczeństwa zapakowanej w przedmiotowe opakowania żywności.
Po trzecie, poinformowanym użytkownikiem opakowań żywności nie jest ani przeciętny konsument nabywającym towary w przedmiotowych opakowaniach, ani znawca w rozumieniu prawa patentowego. Ocena całościowego wrażenia powinna być dokonywana z uwzględnieniem osoby poinformowanego użytkownika, który powinien być wskazany w odniesieniu do konkretnego produktu, w który wdrożony jest wzór przemysłowy.
dr Kinga Wernicka
Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa Unii Europejskiej
na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Artykuł pochodzi z miesięcznika Europejski Przegląd Sądowy 2/2015>>