1. Istota i charakter prawny konwersji wierzytelności na kapitał zakładowy
W pierwszej kolejności należy wskazać, że konwersja wierzytelności na akcje lub udziały jest jedną z form wygaszenia wierzytelności, jaka przysługuje wierzycielowi wobec spółki. Konwersja wierzytelności na kapitał zakładowy (na udziały/akcje w podwyższonym kapitale zakładowym) to przekształcenie przysługującej wierzycielowi wobec spółki kapitałowej wierzytelności w udziały bądź akcje w podwyższonym przez spółkę kapitale. Omawiana konstrukcja prawna może być opisywana bądź z punktu widzenia wierzyciela spółki i wówczas będzie konwersją wierzytelności na udziały/akcje, bądź też z pozycji dłużniczki-spółki i wówczas będzie konwersją długu na kapitał zakładowy.
Po stronie wierzyciela spółki konwersja wierzytelności polega na objęciu przez wierzyciela spółki jej udziałów utworzonych w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego w zamian za wierzytelność, posiadaną przez udziałowca wobec spółki. W wyniku tak przeprowadzonej operacji dług spółki wobec wierzyciela wygasa. Konwersja taka może zostać przeprowadzona albo poprzez wniesienie wierzytelności do spółki jako wkładu pieniężnego, bądź też poprzez objęcie udziałów (akcji) w zamian za wkład pieniężny i potrącenie wierzytelności wspólnika wobec spółki z wierzytelnością spółki wobec wspólnika z tytułu pokrycia obejmowanych przez niego udziałów.
Podwyższenie kapitału zakładowego w wyniku konwersji było przyczyną sporów o dopuszczalność takiej operacji, gdyż podwyższenie kapitału następuje bez jednoczesnego przekazania spółce wkładu na kapitał. Przyjmuje się jednak, że taka forma spłaty wierzytelności jest możliwa pod warunkiem, że spółka w chwili dokonania konwersji nie jest niewypłacalna, a wartość podwyższonego kapitału znajduje odzwierciedlenie w jej aktywach. Obostrzenie takie związane jest z koniecznością zachowania gwarancyjnej funkcji kapitału zakładowego/akcyjnego spółki. Gdyby konwersja nie miała pokrycia a aktywach wówczas wysoki kapitał nieodnajdujący odzwierciedlenia w majątku spółki mógłby wprowadzać w błąd przyszłych wierzycieli takiego podmiotu, którzy zwiedzeni wysokim kapitałem mogliby niekorzystnie rozporządzać swoim majątkiem w kontaktach z taką spółką.
W zakresie dopuszczalności konwersji wierzytelności udziałowca wobec spółki wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając w uchwale z 26 marca 1993 r. (III CZP 20/93), że czynność ta, która z teoretycznego punktu widzenia stanowi potrącenie umowne, nie może być traktowana jako obejście prawa. Przeciwnie, należy ją traktować jako dopuszczalną w ramach swobody umów. Powyższe otwiera więc legalną drogę do przekształcenia wierzytelności na udziały bądź akcje w kapitale.
Z konwersją wierzytelności na udziały (akcje) wiąże się także problem prawidłowego zakwalifikowania dokonanego w ten sposób podwyższenia kapitału, tj. czy należy uznać, iż doszło do pokrycia podwyższonego kapitału w sposób gotówkowy czy też w formie wkładu niepieniężnego (aportu). Na gruncie powyższego problemu warto wskazać na orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 14 grudnia 2004 r. sygn. FSK 2066/04, w którym wskazano, że o tym, czy konwersja wierzytelności przysługującej wspólnikowi wobec spółki na udziały przybierze postać wkładu pieniężnego lub niepieniężnego decyduje treść uchwały zgromadzenia wspólników. Oznacza to, że przeprowadzenie konwersji wierzytelności na udziały nie pozbawia wniesionego w ten sposób wkładu jego gotówkowego charakteru, jeżeli gotówkowa forma pokrycia znajdzie swoje odzwierciedlenie w treści uchwały zgromadzenia wspólników.
2. Konwersja wierzytelności na kapitał zakładowy – ujęcie bilansowe
W ujęciu bilansowym konwersja wierzytelności na udziały to operacja na pasywach spółki, polegająca na przeniesieniu konwertowanej wierzytelności z obejmującej dług spółki pozycji „zobowiązania" do kategorii „kapitał zakładowy". W wyniku tej operacji kapitałowej o wartość konwertowanej wierzytelności (długu) pomniejszone zostają zobowiązania spółki, a powiększeniu ulega kapitał zakładowy. Konwersji wierzytelności towarzyszy zazwyczaj uwolnienie się aktywów związanych dotychczas zobowiązaniami spółki. Te uwolnione aktywa odpowiadające wysokością wartości kapitałowej podwyżki podlegają następnie powiązaniu z podwyższonym kapitałem zakładowym.
3. Konwersja wierzytelności – skutki w podatku dochodowym od osób prawnych
Na początku warto przyjrzeć się, jakie skutki podatkowe niesie przeprowadzenie konwersji dla dłużnika, czyli spółki kapitałowej. Zgodnie z art. 12 ust. 4 pkt 4 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p., do przychodów nie zalicza się przychodów otrzymanych na utworzenie lub powiększenie m.in. kapitału zakładowego. Kapitał zakładowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi ustalona w umowie spółki wartość wyrażona w złotych, będąca sumą wartości nominalnej udziałów. Kapitał zakładowy odpowiada zadeklarowanej przez wspólników łącznej wartości wkładów pieniężnych oraz niepieniężnych wniesionych przez nich na pokrycie udziałów w spółce. Kapitał zakładowy spółki akcyjnej to wielkość wyrażona w złotych, zgodna ze statutem spółki akcyjnej, będąca sumą wartości nominalnej wszystkich akcji w spółce.
Wyłączenie źródła przychodu opisane w przytoczonym przepisie nie powinno powodować żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Organy podatkowe również nie mają w tym zakresie wątpliwości. Przykładowo, jak wskazuje Naczelnik Pomorskiego Urzędu Skarbowego w piśmie z 20 grudnia 2005 r. nr DP/P1/423-0172/05/AK „Przychody otrzymane przez spółkę z o.o. na powiększenie kapitału zakładowego są wyłączone z opodatkowania podatkiem dochodowym, niezależnie od rozstrzygnięcia w uchwale zgromadzenia wspólników, czy w konkretnym przypadku przedmiotem wkładu wspólnika jest wierzytelność z tytułu kredytów, stanowiąca aport, czy wkład pieniężny, który zostanie przez wspólnika wniesiony w drodze potrącenia wierzytelności wspólnika wobec spółki z tytułu kredytów z wzajemną wierzytelnością spółki wobec wspólnika o dokonanie wpłat na podwyższony kapitał zakładowy”.
W świetle wskazanego powyżej przepisu u.p.d.o.p. należy uznać, że środki uzyskane przez spółkę kapitałową na skutek konwersji nie stanowią jej przychodu podatkowego. Skoro spółka akcyjna lub spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która dokonuje spłaty ciążących na niej zobowiązań wobec wspólników lub akcjonariuszy swoimi akcjami lub udziałami, nie uzyskuje z tego tytułu przychodu, to nie może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów kwoty głównej zobowiązania wobec pożyczkodawcy. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby spółka kapitałowa dokonująca konwersji wierzytelności zaliczyła do kosztów uzyskania przychodów kwotę faktycznie zapłaconych odsetek dotyczących konwertowanej wierzytelności. Powyższe wynika a contrario z analizy treści art. 12 ust. 4 pkt 2 u.p.d.o.p. wskazującego, że do przychodów nie zalicza się kwot naliczonych, lecz nie otrzymanych odsetek od należności, w tym również od udzielonych pożyczek (kredytów). Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 11 u.p.d.o.p. do kosztów uzyskania przychodu nie zalicza się naliczonych, lecz niezapłaconych odsetek albo umorzonych odsetek od zobowiązań, w tym również od pożyczek (kredytów).
Konwersja wierzytelności na udziały (akcje) spółki kapitałowej wywołuje również skutki podatkowe po stronie udziałowca bądź akcjonariusza, który posiada wierzytelność wobec spółki. Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 7 u.p.d.o.p. (analogicznie art. 17 ust. 1 pkt 9 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych – tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 - dalej u.p.d.o.f.) przychodem jest nominalna wartość udziałów (akcji) w spółce kapitałowej albo wkładów w spółdzielni objętych w zamian za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część.
W celu określenia przychodu z tytułu objęcia udziałów (akcji) należy stosować odpowiednio przepisy dotyczące ustalania przychodu z tytułu odpłatnego zbycia rzeczy i praw majątkowych, zgodnie z którymi wysokość przychodu jest równa cenie określonej w umowie. Cena ustalona w umowie podlega badaniu przez organy podatkowe, które mogą wezwać strony umowy do zmiany wysokości ceny, jeżeli cena rzeczy lub prawa, określona w umowie znacznie odbiega od wartości rynkowej. Jeżeli strony nie wskażą przyczyn uzasadniających określenie poziomu ceny lub też nie dokonają zamiany ustalonej ceny to organ podatkowy może określić wartość rzeczy bądź praw będących przedmiotem umowy z uwzględnieniem opinii biegłego lub biegłych. W takim przypadku, jeżeli wartość określona w ten sposób odbiega co najmniej o 33% od ceny ustalonej przez strony umowy, koszty opinii biegłego lub biegłych ponosi zbywający.
Obowiązek podatkowy w powyższym zakresie powstanie w momencie zarejestrowania spółki przez sąd rejestrowy, dokonania wpisu podwyższenia kapitału zakładowego spółki do Krajowego Rejestru Sądowego albo wydania dokumentów akcji, jeżeli objęcie akcji jest związane z warunkowym podwyższeniem kapitału zakładowego (art. 17 ust. 1a u.p.d.o.f., art. 12 ust. 1b u.p.d.o.p.).
W pierwszej kolejności należy wskazać, że konwersja wierzytelności na akcje lub udziały jest jedną z form wygaszenia wierzytelności, jaka przysługuje wierzycielowi wobec spółki. Konwersja wierzytelności na kapitał zakładowy (na udziały/akcje w podwyższonym kapitale zakładowym) to przekształcenie przysługującej wierzycielowi wobec spółki kapitałowej wierzytelności w udziały bądź akcje w podwyższonym przez spółkę kapitale. Omawiana konstrukcja prawna może być opisywana bądź z punktu widzenia wierzyciela spółki i wówczas będzie konwersją wierzytelności na udziały/akcje, bądź też z pozycji dłużniczki-spółki i wówczas będzie konwersją długu na kapitał zakładowy.
Po stronie wierzyciela spółki konwersja wierzytelności polega na objęciu przez wierzyciela spółki jej udziałów utworzonych w wyniku podwyższenia kapitału zakładowego w zamian za wierzytelność, posiadaną przez udziałowca wobec spółki. W wyniku tak przeprowadzonej operacji dług spółki wobec wierzyciela wygasa. Konwersja taka może zostać przeprowadzona albo poprzez wniesienie wierzytelności do spółki jako wkładu pieniężnego, bądź też poprzez objęcie udziałów (akcji) w zamian za wkład pieniężny i potrącenie wierzytelności wspólnika wobec spółki z wierzytelnością spółki wobec wspólnika z tytułu pokrycia obejmowanych przez niego udziałów.
Podwyższenie kapitału zakładowego w wyniku konwersji było przyczyną sporów o dopuszczalność takiej operacji, gdyż podwyższenie kapitału następuje bez jednoczesnego przekazania spółce wkładu na kapitał. Przyjmuje się jednak, że taka forma spłaty wierzytelności jest możliwa pod warunkiem, że spółka w chwili dokonania konwersji nie jest niewypłacalna, a wartość podwyższonego kapitału znajduje odzwierciedlenie w jej aktywach. Obostrzenie takie związane jest z koniecznością zachowania gwarancyjnej funkcji kapitału zakładowego/akcyjnego spółki. Gdyby konwersja nie miała pokrycia a aktywach wówczas wysoki kapitał nieodnajdujący odzwierciedlenia w majątku spółki mógłby wprowadzać w błąd przyszłych wierzycieli takiego podmiotu, którzy zwiedzeni wysokim kapitałem mogliby niekorzystnie rozporządzać swoim majątkiem w kontaktach z taką spółką.
W zakresie dopuszczalności konwersji wierzytelności udziałowca wobec spółki wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając w uchwale z 26 marca 1993 r. (III CZP 20/93), że czynność ta, która z teoretycznego punktu widzenia stanowi potrącenie umowne, nie może być traktowana jako obejście prawa. Przeciwnie, należy ją traktować jako dopuszczalną w ramach swobody umów. Powyższe otwiera więc legalną drogę do przekształcenia wierzytelności na udziały bądź akcje w kapitale.
Z konwersją wierzytelności na udziały (akcje) wiąże się także problem prawidłowego zakwalifikowania dokonanego w ten sposób podwyższenia kapitału, tj. czy należy uznać, iż doszło do pokrycia podwyższonego kapitału w sposób gotówkowy czy też w formie wkładu niepieniężnego (aportu). Na gruncie powyższego problemu warto wskazać na orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 14 grudnia 2004 r. sygn. FSK 2066/04, w którym wskazano, że o tym, czy konwersja wierzytelności przysługującej wspólnikowi wobec spółki na udziały przybierze postać wkładu pieniężnego lub niepieniężnego decyduje treść uchwały zgromadzenia wspólników. Oznacza to, że przeprowadzenie konwersji wierzytelności na udziały nie pozbawia wniesionego w ten sposób wkładu jego gotówkowego charakteru, jeżeli gotówkowa forma pokrycia znajdzie swoje odzwierciedlenie w treści uchwały zgromadzenia wspólników.
2. Konwersja wierzytelności na kapitał zakładowy – ujęcie bilansowe
W ujęciu bilansowym konwersja wierzytelności na udziały to operacja na pasywach spółki, polegająca na przeniesieniu konwertowanej wierzytelności z obejmującej dług spółki pozycji „zobowiązania" do kategorii „kapitał zakładowy". W wyniku tej operacji kapitałowej o wartość konwertowanej wierzytelności (długu) pomniejszone zostają zobowiązania spółki, a powiększeniu ulega kapitał zakładowy. Konwersji wierzytelności towarzyszy zazwyczaj uwolnienie się aktywów związanych dotychczas zobowiązaniami spółki. Te uwolnione aktywa odpowiadające wysokością wartości kapitałowej podwyżki podlegają następnie powiązaniu z podwyższonym kapitałem zakładowym.
3. Konwersja wierzytelności – skutki w podatku dochodowym od osób prawnych
Na początku warto przyjrzeć się, jakie skutki podatkowe niesie przeprowadzenie konwersji dla dłużnika, czyli spółki kapitałowej. Zgodnie z art. 12 ust. 4 pkt 4 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn. zm.) - dalej u.p.d.o.p., do przychodów nie zalicza się przychodów otrzymanych na utworzenie lub powiększenie m.in. kapitału zakładowego. Kapitał zakładowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi ustalona w umowie spółki wartość wyrażona w złotych, będąca sumą wartości nominalnej udziałów. Kapitał zakładowy odpowiada zadeklarowanej przez wspólników łącznej wartości wkładów pieniężnych oraz niepieniężnych wniesionych przez nich na pokrycie udziałów w spółce. Kapitał zakładowy spółki akcyjnej to wielkość wyrażona w złotych, zgodna ze statutem spółki akcyjnej, będąca sumą wartości nominalnej wszystkich akcji w spółce.
Wyłączenie źródła przychodu opisane w przytoczonym przepisie nie powinno powodować żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Organy podatkowe również nie mają w tym zakresie wątpliwości. Przykładowo, jak wskazuje Naczelnik Pomorskiego Urzędu Skarbowego w piśmie z 20 grudnia 2005 r. nr DP/P1/423-0172/05/AK „Przychody otrzymane przez spółkę z o.o. na powiększenie kapitału zakładowego są wyłączone z opodatkowania podatkiem dochodowym, niezależnie od rozstrzygnięcia w uchwale zgromadzenia wspólników, czy w konkretnym przypadku przedmiotem wkładu wspólnika jest wierzytelność z tytułu kredytów, stanowiąca aport, czy wkład pieniężny, który zostanie przez wspólnika wniesiony w drodze potrącenia wierzytelności wspólnika wobec spółki z tytułu kredytów z wzajemną wierzytelnością spółki wobec wspólnika o dokonanie wpłat na podwyższony kapitał zakładowy”.
W świetle wskazanego powyżej przepisu u.p.d.o.p. należy uznać, że środki uzyskane przez spółkę kapitałową na skutek konwersji nie stanowią jej przychodu podatkowego. Skoro spółka akcyjna lub spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która dokonuje spłaty ciążących na niej zobowiązań wobec wspólników lub akcjonariuszy swoimi akcjami lub udziałami, nie uzyskuje z tego tytułu przychodu, to nie może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów kwoty głównej zobowiązania wobec pożyczkodawcy. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby spółka kapitałowa dokonująca konwersji wierzytelności zaliczyła do kosztów uzyskania przychodów kwotę faktycznie zapłaconych odsetek dotyczących konwertowanej wierzytelności. Powyższe wynika a contrario z analizy treści art. 12 ust. 4 pkt 2 u.p.d.o.p. wskazującego, że do przychodów nie zalicza się kwot naliczonych, lecz nie otrzymanych odsetek od należności, w tym również od udzielonych pożyczek (kredytów). Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 11 u.p.d.o.p. do kosztów uzyskania przychodu nie zalicza się naliczonych, lecz niezapłaconych odsetek albo umorzonych odsetek od zobowiązań, w tym również od pożyczek (kredytów).
Konwersja wierzytelności na udziały (akcje) spółki kapitałowej wywołuje również skutki podatkowe po stronie udziałowca bądź akcjonariusza, który posiada wierzytelność wobec spółki. Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 7 u.p.d.o.p. (analogicznie art. 17 ust. 1 pkt 9 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych – tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 - dalej u.p.d.o.f.) przychodem jest nominalna wartość udziałów (akcji) w spółce kapitałowej albo wkładów w spółdzielni objętych w zamian za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część.
W celu określenia przychodu z tytułu objęcia udziałów (akcji) należy stosować odpowiednio przepisy dotyczące ustalania przychodu z tytułu odpłatnego zbycia rzeczy i praw majątkowych, zgodnie z którymi wysokość przychodu jest równa cenie określonej w umowie. Cena ustalona w umowie podlega badaniu przez organy podatkowe, które mogą wezwać strony umowy do zmiany wysokości ceny, jeżeli cena rzeczy lub prawa, określona w umowie znacznie odbiega od wartości rynkowej. Jeżeli strony nie wskażą przyczyn uzasadniających określenie poziomu ceny lub też nie dokonają zamiany ustalonej ceny to organ podatkowy może określić wartość rzeczy bądź praw będących przedmiotem umowy z uwzględnieniem opinii biegłego lub biegłych. W takim przypadku, jeżeli wartość określona w ten sposób odbiega co najmniej o 33% od ceny ustalonej przez strony umowy, koszty opinii biegłego lub biegłych ponosi zbywający.
Obowiązek podatkowy w powyższym zakresie powstanie w momencie zarejestrowania spółki przez sąd rejestrowy, dokonania wpisu podwyższenia kapitału zakładowego spółki do Krajowego Rejestru Sądowego albo wydania dokumentów akcji, jeżeli objęcie akcji jest związane z warunkowym podwyższeniem kapitału zakładowego (art. 17 ust. 1a u.p.d.o.f., art. 12 ust. 1b u.p.d.o.p.).