Wnioskodawczyni Paulina K. była zatrudniona w przedsiębiorstwie jej ojca od 2 listopada 2009 r. W lipcu 2015 r. urodziła syna,  a 17 października 2015 r. w drodze aneksu do umowy o pracę strony obniżyły wymiar czasu pracy do 1/4 etatu i zmniejszyły proporcjonalnie wynagrodzenie do 700 zł. Wnioskodawczyni nie składała oświadczenia o rezygnacji z urlopu macierzyńskiego. W związku z powrotem do pracy jej mąż nie przejął opieki nad dzieckiem i kontynuował własne zatrudnienie.

Czytaj w LEX: Praca w niepełnym wymiarze czasu pracy >

Odmowa prawa do zasiłku macierzyńskiego

ZUS przyznał kobiece prawo do:

  • zasiłku chorobowego od 7 kwietnia do 16 lipca 2015 r. i
  • zasiłku macierzyńskiego od 17 lipca do 16 października 2015 r.,
  • odmówił prawa do zasiłku macierzyńskiego za okres od 17 października do 3 grudnia 2015 r., prawa do zasiłku macierzyńskiego za okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego od 4 grudnia 2015 r. do 14 stycznia 2016 r. oraz prawa do zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego od 15 stycznia 2016 r. do 14 lipca 2017 r.

Sprawdź w LEX: Czy w świadectwie pracy należy wpisać informację o dodatkowym urlopie macierzyńskim wykorzystanym prze matkę? >

Przyczyną odmowy dalszego zasiłku było stwierdzenie, iż ubezpieczona zrezygnowała z urlopu macierzyńskiego wobec powrotu do pracy i wykonywania jej w wymiarze 1/4 czasu pracy, co nie było dopuszczalne przed upływem 14 tygodni urlopu macierzyńskiego.

Czytaj w LEX: Urlopy rodzicielskie i inne uprawnienia z tytułu rodzicielstwa >

Paulina K. zarzuciła, że brak jest przepisu do pozbawienia jej prawa do zasiłku macierzyńskiego wyłącznie z tego powodu, że w trakcie urlopu macierzyńskiego podjęła pracę zarobkową.

Czytaj: Zasady wyliczania zasiłków macierzyńskich ulegają zmianie>>

Pozwany bezzasadnie przyjął, że zrezygnowała z urlopu macierzyńskiego, gdyż praca maksymalnie 10 godzin tygodniowo nie powodowała utraty możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem.

Przyczyną podjęcia zatrudnienia była trudna sytuacja materialna w związku z długotrwałym postępowaniem sądowym w sprawie o ustalenie podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym.

Czytaj w LEX: Łączenie urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy który udzielił tego urlopu >

Oddalenie powództwa w I instancjach

Sąd rejonowy decyzję ZUS uznał za prawidłową. Wskazał, że pracownica może zrezygnować z pozostałej części urlopu macierzyńskiego dopiero po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni tego urlopu; w takim przypadku niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego udziela się pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko, na jego pisemny wniosek.

Pracownica nie może zrezygnować ze wskazanej części urlopu macierzyńskiego w sposób autonomiczny, skuteczność jej decyzji zależy od tego, czy pracownik – ojciec wychowujący dziecko wystąpi z pisemnym wnioskiem o wykorzystanie pozostałej części urlopu. W przeciwnym wypadku pracownica musi wykorzystać urlop w całości.

Czytaj w LEX: Urlop macierzyński i urlop rodzicielski - udzielanie urlopów >

Sąd okręgowy w uzasadnieniu oddalenia apelacji podzielił ustalenia i ocenę prawną Sądu Rejonowego. Zarzuty skarżącej uznał za niezasadne. Potwierdził, że pracownica nie może zrezygnować z części urlopu macierzyńskiego. Bezspornym jest, że wnioskodawczyni nie dokonała rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego na rzecz ojca dziecka (art. 180 § 5 k.p.). Nie mogła tego uczynić w okresie korzystania z podstawowego urlopu macierzyńskiego.

Czytaj w LEX: Składanie wniosku i rezygnacja z urlopu rodzicielskiego na przykładach >

Matka nie traci prawa

W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 29 ust. 1 i 5 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w brzmieniu obowiązującym 17 lipca 2015 r. (w dacie urodzenia dziecka i jednocześnie w dacie nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego) oraz art. 6 ust. 1 pkt 19.

Zdaniem skarżącej błędne przyjęto, że wykonywanie pracy zarobkowej w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego (w rozmiarze nie niweczącym istoty urlopu macierzyńskiego) powodować miałoby utratę prawa do tego zasiłku.

Czytaj w LEX: Praca w trakcie urlopu macierzyńskiego >

SN: Słuszna skarga kobiety

Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Ustalił że:

  1. Skarżąca mogła pracować w spornym okresie, choćby dlatego, że było to potrzebne dla utrzymania rodziny w sytuacji, gdy pozwany niezasadnie (jak się okazało) decyzją wydaną przed urodzeniem dziecka uznał, że w ogóle nie podlegała ubezpieczeniom społecznym z tytułu pracowniczego zatrudnienia. Sąd powszechny pominął tą sytuację w ocenie przedmiotu sporu.
  2. Nawet w szczególnym przypadku, gdy matka rezygnuje z wychowania dziecka, to urlop macierzyński po porodzie jest obligatoryjny przez określony czas (8 tygodni - art. 182 k.p.). Jest to zatem okres urlopu macierzyńskiego a nie okres niezdolności do pracy. Po porodzie znaczenie mają zdrowie matki oraz dziecka i dalsza opieka nad nim (karmienie, pielęgnacja).

W sprawie należy zatem odróżnić regulację powszechną od indywidulanej sytuacji ubezpieczonej - orzekł SN w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.

Chodzi o to, że regulacja ustawowa ma na uwadze wszystkie ubezpieczone, jednak nie wszystkie matki nie są niezdolne do pracy albo nie mogą ze względu ma opiekę nad dzieckiem podjąć pracy zarobkowej.

W indywidulanej (jednostkowej) sytuacji podjęcie pracy w okresie podstawowego urlopu macierzyńskiego nie znosi ani prawa do urlopu macierzyńskiego ani prawa do odpowiadającego mu zasiłku. Wyłączenie tego prawa musiałoby być wyraźne w ustawie i mogłoby być wątpliwe konstytucyjnie, ze względu na inne prawa kobiet, gdy jednocześnie dziecko ma zapewnioną wymaganą i należytą opiekę.

Czytaj w LEX: Uprawnienia rodzicielskie przedsiębiorców >

ZUS nie może wyłączyć z ubezpieczenia matki

Jak stwierdził w uzasadnieniu sędzia Zbigniew Korzeniowski, regulacja milczy w kwestii możliwości podejmowania pracy po porodzie, zważając na sytuacje, w których matki po porodzie zwykle nie mogą i nawet nie myślą o powrocie do pracy, gdyż opiekują się dziećmi i same powracają do pełni sił.

Sytuacja ta ulega z czasem zmianie, co uwzględniono w regulacji dotyczącej dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego. Zatem podejmując pracę po urodzeniu dziecka - matka nie rezygnuje z podstawowego urlopu macierzyńskiego. Jeśli w 13-tym tygodniu po urodzeniu dziecka pracuje w wymiarze ¼ etatu, ZUS nie wolno wyłączyć jej z ubezpieczeń społecznych.

Sygn. akt I UK 120/19, wyrok z 21 października 2020 r.