Postulat rozszerzenia uprawnień inspektorów Państwowej Inspekcji Pracy o umożliwienie ustalenia istnienia stosunku pracy niezmiennie od kilku lat podtrzymywany jest przez przedstawicieli inspekcji oraz kolejne składy Ministerstwa Pracy.
Obecny Główny Inspektor Pracy Wiesław Łyszczek podtrzymuje pomysł rozszerzenia kompetencji inspekcji, proponując aby inspektorzy w drodze decyzji administracyjnej mogli zmienić umowę cywilnoprawną w umowę o pracę, zapowiadając utrzymanie możliwości skorzystania przez pracodawców z kwestionowania decyzji na drodze postępowania sądowego. GIP uzasadnia pomysł poszerzenia kompetencji inspekcji polepszeniem sytuacji pracowników i możliwością uzyskania ubezpieczenia społecznego. Czytaj więcej>>>>
Pomimo braku projektu zmian w tym zakresie, warto już teraz zastanowić się jakie potencjalne konsekwencje dla pracowników, pracodawców czy wreszcie Skarbu Państwa może przynieść rozszerzenie kompetencji inspekcji.
Uprawnienia i obowiązki PIP
Kształt obecnie obowiązującej ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy i model działania inspekcji co do zasady nie zmienił się od uchwalenia ustawy z dnia 6 marca 1981 r. co miało miejsce w czasie ówczesnych wydarzeń politycznych. Inspekcja z czasem otrzymała kolejne uprawnienia m.in. w zakresie kontroli legalności zatrudnienia cudzoziemców czy wypłacania minimalnej stawki godzinowej zatrudnionym na podstawie umów zlecenia.
Aktualnych podstaw działania PIP w Polsce należy upatrywać w gwarancjach konstytucyjnych, w tym z art. 24 Konstytucji RP zgodnie z którym praca znajduje się pod ochroną państwa, które przewiduje dla siebie prawo sprawowania w tym zakresie nadzoru. Również normy międzynarodowe zobowiązują do zapewnienia funkcjonowania inspekcji m.in. z Konwencji MOP Nr 81 w sprawie inspekcji pracy w przemyśle i handlu, ratyfikowanej przez Polskę 19 kwietnia 1995 r. oraz Konwencji MOP Nr 129, z której wynika obowiązek tworzenia systemu inspekcji podległego władzy centralnej.
Czytaj w LEX: Pierwsza kontrola pracodawcy przez PIP >
Zgodnie z art. 1 ustawy o PIP, inspekcja jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określonym w ustawie. Szczegółowy zakres zadań należących do PIP został uregulowany w Rozdziale 2 ustawy, zgodnie z którym do zadań PIP należy m.in. nadzór i kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem.
Czytaj w LEX: Ocena ryzyka zawodowego a kontrola PIP >
Obok podstawowych zadań w zakresie kontroli przestrzegania prawa PIP wyposażony został w inne kompetencje. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 11) ustawy inspekcja wyposażona w prawo wnoszenia powództw, a za zgodą osoby zainteresowanej - uczestnictwo w postępowaniu przed sądem pracy, w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy.
PIP ma również możliwość udzielania informacji, opiniowania projektów aktów prawnych czy wreszcie w ściśle określonym zakresie inspekcji przysługują kompetencje władcze tj. polegające na możliwości wydawania nakazów w zakresie określonym w art. 11 ustawy. Obecnie katalog władczych rozstrzygnięć inspekcji nie zawiera prawa do wydawania nakazów w zakresie ustalenia istnienia stosunku pracy w miejsce zawartej umowy cywilnoprawnej.
Po pierwsze „nie mnożyć bytów ponad potrzebę”
Warto rozważyć jakie uprawnienia na gruncie obowiązujących przepisów przysługują PIP w przedmiocie ustalenia istnienia stosunku pracy i czy obecnie ustawodawca mając na względnie ochronę interesów zatrudnionych, może skuteczniej realizować obowiązek zawierania umów o pracę w przypadku zatrudnienia mającego taki charakter.
Materialnoprawną podstawę roszczeń o ustalenie istnienia stosunku pracy w miejsce innego stosunku prawnego stanowią art. 22 § 1(1) i art. 22 § 1(2) kodeksu pracy, zgodnie z którymi zatrudnienie w warunkach określonych w art. 22 § 1 kp jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy, a zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków stosunku pracy nie jest dopuszczalne.
W celu realizacji przestrzegania ww. przepisów PIP ma prawo do wnoszenie powództwa, a za zgodą zainteresowanej osoby uczestniczenie w postępowaniu przed sądami pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek pracy, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy.
Według danych z 2017 roku PIP wniósł 187 powództw na rzecz 315 osób z czego jedynie 12 wyroków ustaliło istnienie stosunku pracy, uwzględniając powództwa inspektorów pracy.
Ponadto, pracodawcy „mobilizowani” są do zawierania umów o pracę zgodnie z rygorem art. 281 pkt 1) kodeksu pracy zgodnie z którym zawarcie umowy cywilnoprawnej zamiast umowy o pracę gdy prawa wykonywania w ramach umowy ma charakter pracy, stanowi wykroczenie podlegające każe od 1.000 do 30.000 zł.
Sprawdź w LEX: Jak prawidłowo wskazać miejsce pracy sprzątaczki lub gońca? >
Nie można przy tym zapomnieć o potencjalnej sankcji nakładanej na nierzetelnych pracodawców na podstawie art. 218 kodeksu karnego, gdzie sankcjonowane karne jest złośliwe lub uporczywe naruszanie prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Warto pamiętać, że wszczynanie czy wstępowanie przez inspektorów do postępowań o ustalenie istnienia stosunku pracy zostało uregulowane wprost w art. 63(1) i 63(2) kodeksu postępowania cywilnego.
Sprawy dotyczące ustalenia istnienia stosunku pracy zostały poddane szczególnej regulacji prawnej na gruncie procedury cywilnej i wyodrębniono je z powództw powszechnych o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa przewidzianych w art. 189 kpc. Z mocy art. 476 § 1 pkt 1(1) kpc sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy z uwagi na szczególny charakter postępować należą zatem wyłącznie do sądu pracy, co potwierdza również bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych (por. m.in. wyrok SN z dnia 19 maja 2011 r., I PK 264/10).
Obecnie z uwagi na art. 22 § 1(1) kodeksu pracy, nie ulega wątpliwości, że do spraw ze stosunku pracy zalicza się także sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy.
Sprawdź w LEX: Czy zapisy dotyczące pracy zmianowej należy uwzględnić w regulaminie pracy? >
Znaczenie klauzul generalnych i orzecznictwa
Jak widać z powyższego rozwiązanie proponowane przez Głównego Inspektora Pracy w zakresie nadzoru i prawa do wnoszenia powództw obowiązuje już w polskim porządku prawnym. Jeśli założeniem ewentualnego poszerzenia kompetencji o wydawanie decyzji władczych jest przyspieszenie postępowania w świetle aktualnego modelu postępowania szczególnego z zakresu prawa pracy, trudno dostrzec „oszczędność” w wyposażeniu PIP w instrumenty władcze w tym aspekcie. Nawet gdyby taka zmiana nastąpiła, decyzja inspektora nie mogłaby mieć charakteru ostatecznego, a postępowanie powinno być wieloinstancyjne.
Dla firm oraz zatrudnionych oznacza to wydłużenie postępowania o dodatkowe, administracyjne „etapy”, ale również potencjalne wydłużenie stanu niepewności prawnej pracodawców czy samych wykonawców. Co oznacza wzrost kosztów prowadzenia sporu zarówno dla firm, jak i samego Skarbu Państwa – w czasie gdy zatrudnieni inspektorzy powinni wykonywać podstawowe zadania kontroli, mogą być zaangażowani w postępowania odwoławcze od wydanych decyzji.
W takim przypadku, na końcu obranej przez ustawodawcę ścieżki odwołania się od decyzji PIP, spór powinien być rozstrzygany przez sąd pracy. W świetle obecnej definicji stosunku pracy oraz stanowisk doktryny prawa pracy i orzecznictwa trudno znaleźć uzasadnienie dla de facto rozstrzygania przez inspektora – urzędnika państwowego o charakterze zawartej pomiędzy stronami więzi prawnej.
Sprawdź w LEX: Czy po skończonych studiach podyplomowych pracownik może wnioskować z urlop szkoleniowy? >
W praktyce sporów w zakresie ustalenia istnienia stosunków pracy konieczne jest co do zasady przeprowadzenie nie tylko niekiedy szczegółowego postępowania dowodowego, ale również dokonanie badania prawnego wystąpienia w ustalonym stanie faktycznym przesłanek istnienia stosunku pracy.
Z uwagi zaś na liczbę przesłanek oraz możliwe „konfiguracje” ich występowania również na gruncie zatrudnienia cywilnoprawnego, judykatura doczekała się pokaźnego arsenału interpretacji i orzeczeń, w tym rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. W przypadku postępowań przed sądem pracy naturalnie występuje zatem element orzekania z uwzględnieniem zasad prowadzenia postępowania cywilnego po przeprowadzonym „sporze” pomiędzy stronami. W świetle ar. 175 ust. 1 ustawy zasadniczej wymiar sprawiedliwości sprawowany jest przez Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe, stąd wprowadzenie uprawnień PIP powinno uwzględniać konstytucyjną zasadę powierzenia władzy sądowniczej sądom i trybunałom.
Na koniec przy pracach nad poszerzeniem kompetencji PIP warto przeprowadzić konsultacje społeczne oraz analizy rynkowe i ocenić biorąc też pod uwagę istniejące już obecnie rozwiązania, czy motywacja zarówno dla firm jak i zatrudnionych do zawierania umów o pracę nie powinna mieć charakteru zachęty, a nie widma kolejnych postępowań i sankcji.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
