Jak zauważa Adam Bodnar w wystąpieniu do premiera, obywatele nie wiedzą, że wyniki badań komercyjnych w wielu przypadkach nie będą dowodami dla sądów, np. w sprawach o ustalenie czy zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa. I pisze, że od dwóch lat minister zdrowia nie odpowiada na jego pisma w tej sprawie.
Kod DNA nie jest dowodem
Dotychczas nie ma ogólnie wiążących przepisów, wskazujących, jakie warunki muszą spełniać badania oraz placówki, które je wykonują, by ich wyniki były pewne, rzetelne i nie do podważenia. A przepisy nadal w ogóle nie wymieniają badań kodu genetycznego DNA jako jednego ze środków dowodowych, stosowanych w postępowaniach cywilnych i rodzinnych. Sądy powołują ten dowód jedynie w drodze analogii z badaniami grupowymi krwi – to pokazuje, jak bardzo archaiczne są w tej dziedzinie polskie przepisy.
Jednocześnie - stwierdza RPO - cały czas rozwija się rynek komercyjnych badań DNA. Obywatele często nie wiedzą, że wyniki takich komercyjnych badań nie mogą w wielu przypadkach być powoływane w postępowaniach sądowych. A mogą to być postępowania o bardzo dużym, wręcz podstawowym znaczeniu, np. w sprawach o ustalenie albo zaprzeczenie ojcostwa czy macierzyństwa. Natomiast ustalone w drodze postępowania sądowego pochodzenie dziecka od konkretnego mężczyzny czy kobiety jest niemal niemożliwe do późniejszego podważenia.
Czytaj: Rzecznik Praw Dziecka: Brak zgody na badanie DNA blokuje ustalanie ojcostwa>>
Jak traktować te badania?
Zdaniem rzecznika jedni obywatele mogą się zatem czuć rozczarowani i rozgoryczeni, że wykonane dużym kosztem badania nie są traktowane poważnie przez sądy i prokuratury. Inni zaś mogą podważać takie badania, wskazując, że nie zostały wykonane zgodnie z ustalonymi, powszechnie obowiązującymi regułami. - Dodatkowo kod genetyczny DNA pozwala jednoznacznie zidentyfikować osobę, od której pochodzi. A to znaczy, że kod jest wrażliwą daną osobową. Powinien być zatem bardzo mocno chroniony przez prawo. Dotyczy to nie tylko zapisu kodu genetycznego, ale również próbek, pobieranych i składowanych przez różne instytucje, w tym prywatne - czytamy w wystąpieniu do premiera.
Czytaj: Stwierdzenie ojcostwa bez dowodów - skarga nadzwyczajna RPO>>
Jego autor zauważa też, że tymczasem np. pobieranie próbek DNA bez wiedzy osoby, od której to DNA pochodzi, nie jest w żaden sposób uregulowane w przepisach - nie jest ani zakazane, ani obwarowane regułami i zasadami. I zwraca uwagę, że do takich samych wniosków, jak Rzecznik, dochodziły na przestrzeni lat różne instytucje – na przykład Konsultant Krajowy w dziedzinie Genetyki Klinicznej czy Komitet Bioetyki przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.
NIK: Brak kompleksowej regulacji problemu
Rzecznik przypomina też, że w 2018 r. Najwyższa Izba Kontroli wskazała zaś w swym raporcie: „W Polsce, mimo dynamicznego rozwoju genetyki, nie ma regulacji prawnych, które określałyby kompleksowo zasady wykonywania poradnictwa genetycznego, bankowania materiału oraz bezpieczeństwa danych genetycznych. Minister Zdrowia nie zorganizował systemu opieki genetycznej i nie stworzył stosownych rozwiązań prawnych w tym zakresie.
Raport NIK wskazuje, że kontrolowane jednostki nie zapewniły adekwatnych do zagrożeń rozwiązań techniczno-organizacyjnych, gwarantujących pełne bezpieczeństwo danych genetycznych na każdym etapie wykonywania badania. - W związku z brakiem kompleksowych regulacji oraz brakiem nadzoru nad obszarem genetyki, istnieje wysokie ryzyko pomyłek oraz błędnej interpretacji wyników, a także niewystarczającej ochrony danych genetycznych osób badanych - ocenia RPO.
Rzecznik Praw Obywatelskich ubolewa, że ostatnia odpowiedź, jaką udało mu się uzyskać od ministra zdrowia w sprawie DNA, pochodzi z lipca 2018 r. Od tego czasu kolejne pisma Rzecznika, z lipca 2019 r. oraz z lutego 2020 r., nie spotkały się z żadną reakcją resortu.
W tej sytuacji RPO 16 grudnia 2020 r. zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów. Poprosił o zmotywowanie ministrów rządu do sprawniejszego udzielania Rzecznikowi żądanych informacji i dokumentacji. Wskazał, jak bardzo wrażliwych dla obywateli kwestii dotyczy ta sprawa. A na mocy art. 17 ustawy o RPO organy, organizacje i instytucje, do których zwróci się Rzecznik, zobowiązane są do współdziałania z nim i udzielania pomocy.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.