Referenda odwoławcze są popularną formą demokracji bezpośredniej. Od ostatnich wyborów samorządowych,  21 października 2018 r. do 4 lipca 2021 r., referenda odwoławcze przeprowadzono 44 razy. Z informacji publikowanych na stronie internetowej Państwowej Komisji Wyborczej wynika, że pomiędzy 11 lipca a 8 sierpnia br. referenda odwoławcze zostaną przeprowadzone jeszcze w 5 gminach:

  • 11 lipca – w sprawie odwołania Wójta oraz Rady Gminy Legnickie Pole;
  • 11 lipca – w sprawie odwołania Wójta Gminy Mała Wieś;
  • 18 lipca – w sprawie odwołania Wójta Gminy Kondratowice;
  • 18 lipca – w sprawie odwołania Wójta Gminy Siemyśl;
  • 8 sierpnia – w sprawie odwołania Burmistrza Barwic.

Do komisarzy wyborczych spływają też kolejne zawiadomienia o zamiarze zorganizowania referendów odwoławczych. Takie zawiadomienie – od grupy 18 mieszkańców Łodzi – otrzymała Joanna Pieńkowska, komisarz wyborcza. Inicjatorzy chcą przeprowadzić referendum w sprawie odwołania Hanny Zdanowskiej, Prezydent Łodzi.

Czytaj w LEX: Referendum w sprawie odwołania organów samorządowych >

Aby referendum w Łodzi się odbyło konieczne jest zgromadzenie pod wnioskiem o jego przeprowadzenie podpisów 53,6 tys. mieszkańców (10 proc. uprawnionych do głosowania – art. 4 pkt 1 ustawy z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym dalej: u.r.l.). Natomiast aby było ważne musi w nim wziąć udział nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu (art. 55 ust. 2 u.r.l.). W przypadku Łodzi oznacza to, że aby referendum było ważne musiałoby wziąć w nim udział co najmniej 184923 wyborców (21 października 2018 r. uczestniczyło w wyborach Prezydenta Łodzi uczestniczyło bowiem 308205 mieszkańców, to liczba ważnie oddanych głosów.

Czytaj w LEX: Wygaśnięcie mandatu radnego wskutek odwołania rady (sejmiku) w drodze referendum >

Ruszy fala referendów lokalnych. PKW przygotowała wytyczne>>
 

Referendum nieważne: wójt albo rada zostaje

Jeżeli popatrzymy na statystyki, to te są po stronie urzędujących wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) oraz gminnych rad. Spośród 44 przeprowadzonych w bieżącej kadencji referendów odwoławczych 38 (86 proc.) było nieważnych. Nie udało się bowiem osiągnąć wymaganego przepisami ustawy o referendum lokalnym poziomu uczestnictwa. Oznacza to, że nawet jeżeli przeważająca większość głosujących w takim referendum opowiedziała się za odwołaniem organu stanowiącego lub wykonawczego, to odwołanie nie następowało.

Czytaj w LEX: Absolutorium dla wójta (burmistrza, prezydenta miasta), zarządu powiatu oraz województwa - pojęcie i procedura >

Dobrym przykładem może być tutaj referendum odwoławcze w Dusznikach Zdroju, które odbyło się 4 października 2020 r. Wzięło w nim udział 1161 mieszkańców, spośród których tylko 29 zagłosowało przeciwko odwołaniu burmistrza. Ten jednak zachował stanowisko, ponieważ w referendum nie wzięła udziału wystarczająca liczba mieszkanek i mieszkańców. Zabrakło 86 wyborców, aby spełnić wymóg z art. 55 ust. 2 u.r.l. Pomimo nie osiągnięcia celu inicjatorzy referendum traktują je jako sukces.

Natomiast przykładem totalnej porażki organizatorów może być przeprowadzone 8 listopada 2020 r. w Barcinie referendum w sprawie odwołania zarówno burmistrza, jak i rady miasta. Frekwencja wyniosła niecałe 8 proc., oddano 895 ważnych głosów, 851 było za odwołaniem władz miasta, a 44 przeciw. By referendum było ważne, do urn swój głos musiało wrzucić co najmniej 3,6 tys. mieszkańców gminy.

Co mówią przepisy?

Zasady organizowania lokalnego referendum określa ustawa z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym. Mieszkańcy jako członkowie wspólnoty samorządowej mogą wyrazić w nim – w drodze głosowania – swoją wolę m.in. w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki (np. rady gminy, rady powiatu), a w przypadku gminy także odwołania organów wykonawczych: wójta, burmistrza i prezydenta miasta.

Wniosek w sprawie odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego - rada gminy (powiatu) sejmik województwa samorządowego - przed upływem kadencji może zostać zgłoszony tylko i wyłącznie przez jej mieszkańców. Musi go poprzeć co najmniej 10 proc. uprawnionych do głosowania, składając na wniosku swoje podpisy.

Podpisy popierające wniosek referendalny są badane. Warto więc zadbać o to, aby były one złożone w prawidłowy sposób. Cóż to oznacza? Wyjaśnia to orzecznictwo sądów administracyjnych. Przykładem może być wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim, który zapadł 8 marca 2017 r. (sygn. akt II SA/Go 19/17). Sąd wskazał w nim m.in.: „Mieszkaniec jednostki samorządu terytorialnego popierający wniosek o przeprowadzenie referendum podaje na karcie imię, nazwisko, adres zamieszkania i numer ewidencyjny PESEL oraz datę udzielenia poparcia. Dane te potwierdza własnoręcznym podpisem. Nieprawidłowe lub nieczytelne podanie danych, które uniemożliwi weryfikację ich prawidłowości może być przyczyną odrzucenia wniosku o przeprowadzenie referendum".

I tu uwaga. Ani ustawa o referendum lokalnym, ani żaden inny przepis prawa nie przewiduje możliwości zorganizowania i przeprowadzenia referendum lokalnego, którego przedmiotem byłoby odwołanie poszczególnych, wskazanych z imienia i nazwiska, gminnych radnych.

Inaczej jest w przypadku referendum, którego przedmiotem jest odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Tutaj ustawodawca przewidział, że inicjatywa przeprowadzenia takiego referendum może pochodzić zarówno od mieszkańców gminy, jak i od organu stanowiącego (rady).

 

Warto w tym miejscu pamiętać, że „przegrane” przez radę referendum w sprawie odwołania organu wykonawczego gminy ma dla organu stanowiącego przykre konsekwencje. Jak bowiem wskazuje art. 67 usyt. 3 u.r.l. „Jeżeli w ważnym referendum o odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta), przeprowadzonym na wniosek rady gminy z innej przyczyny niż nieudzielenie absolutorium, przeciwko odwołaniu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) oddano więcej niż połowę ważnych głosów, działalność rady gminy ulega zakończeniu z mocy prawa.

Zobacz: Referenda odwoławcze w trakcie kadencji 2018 – 2023 (stan do 4 lipca 2021 r.) [.doc]