Sąd Najwyższy w uchwale z 8 sierpnia 2019 r., III CZP 11/19 trafnie wskazał, że: „Artykuł 63 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej ( jedn. tekst:  Dz.U. z 2018 r., poz. 380 ze zm.) nie stanowi przepisu zawartego w ustawie szczególnej w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r.,  poz. 1235)”. Jak wynika z motywów ustnych rozstrzygnięcia parafie grekokatolickie nie mogą żądać przywrócenia własności nieruchomości stanowiących lasy państwowe (zob. K. Żaczkiewicz-Zborska, Nie można przywracać własności lasów kościołowi>> ).


Wyraźny sygnał o ochronie lasów przed roszczeniami

Nie znając szczegółowych motywów rozstrzygnięcia, komentując sprawę „na gorąco”, można wyrazić przypuszczenie, że Sąd Najwyższy ze względu na ratio legis ustawy z 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju, nie dostrzegając przy tym wyraźnej podstawy prawnej na gruncie ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, opowiedział się za koniecznością ochrony lasów państwowych przyjmując, że nieruchomości te nie podlegają przekształceniom własnościowym w związku z roszczeniami kościelnych osób prawnych.
Wydaje się również, iż stanowisko Sądu Najwyższego może zostać odczytane jako wyraźny, a zarazem kolejny już sygnał, że roszczenia kościelnych osób prawnych nie zawsze zasługują na uwzględnienie, że w postępowaniu z udziałem tych podmiotów nie obowiązuje zasada in dubio pro ecclesia (zob. wyr. SN z 9 grudnia 2015 r., II CSK 33/15).


Strategiczne zasoby państwa

Stanowisko Sądu Najwyższego zasługuje na aprobatę. Zgodnie z art. 2 ustawy z 6 lipca 2001 r., lasy państwowe zaliczone przez ustawodawcę do strategicznych zasobów naturalnych kraju nie podlegają przekształceniom własnościowym, z zastrzeżeniem przepisów zawartych w ustawach szczególnych. Użyte w przepisie sformułowanie „przekształcenia własnościowe” zostało wyjaśnione w judykaturze Sądu Najwyższego, zwłaszcza w postanowieniu z 10 maja 2019 r., I CSK 207/18 i powołanych w jego uzasadnieniu orzeczeniach. Niezależnie od tego jak szerokie znaczenia nadaje się temu zwrotowi, poza sporem jest, że dotyczy on procesów prywatyzacji i reprywatyzacji, że intencją ustawodawcy jest, aby lasy państwowe nie podlegały reprywatyzacji w naturze. 
 


Niewątpliwie roszczenia majątkowe przyznane kościelnym osobom prawnym na podstawie przepisów ustawy z 17 maja 1989 r. mają charakter reprywatyzacyjny (zob. np. uchw. TK z 24.6.1992 r., W 11/91; wyr. SN z 8.11.2018 r., II CSK 270/17; wyr. SA w Poznaniu z 7.1.2015 r., I ACa 962/14). Należy zatem rozważyć, czy roszczenia regulacyjne dotyczą lasów państwowych, czy realizacja tych roszczeń na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 1  w zw. z art. 61 ust. 1 ustawy z 1989 r. może doprowadzić do przekształceń własnościowych, a jeżeli tak, to czy ustawa z 1989 r. jest ustawą szczególną w rozumieniu art. 2 ustawy z 2001 r.

Czytaj: Lasy państwowe oddajemy kościołowi? Prokuratoria jest przeciwna>>


Lasy wyłączone z regulacji       

Analiza przepisów art. 60 – 63 ustawy z 1989 r. uprawnia do wniosku, że ustawodawca nie objął regulacją nieruchomości stanowiących lasy państwowe. Ani w art. 60, ani w art. 61 ustawy z 1989 r. nie wskazano, że przedmiotem regulacji są nieruchomości „upaństwowione” na podstawie dekretu PKWN z 12.12.1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, co stanowi istotną wskazówkę interpretacyjną zważywszy, że niemal wszystkie lasy „kościelne” zostały przejęte w wykonaniu dekretu z 1944 r. W skali kraju były to tysiące hektarów. Trudno jest w tej sytuacji bronić poglądu, że brak regulacji był przypadkowy i twierdzić, że coś komuś umknęło. Racjonalny ustawodawca świadomie wyłączył lasy państwowe spod postępowania regulacyjnego nie wymieniając dekretu PKWN z 1944 r. jako podstawy upaństwowienia nieruchomości objętych postępowaniem regulacyjnym. W judykaturze ugruntowane jest stanowisko, że lasy przejęte na podstawie w/w dekretu nie podpadają pod postępowanie regulacyjne  (tak np. wyr. SN z 27 lutego 2019 r., II CSK 20/18). 

Nieruchomości związane z kultem to co innego

Przedmiotem regulacji zostały objęte nieruchomości związane ze sprawowaniem kultu religijnego, oraz prowadzoną przez kościelne osoby prawne działalnością oświatowo-wychowawczą, charytatywno-opiekuńczą i opiekuńczo-wychowawczą. Regulacją objęte zostały również nieruchomości rolne, które stanowiły uposażenie duchownych i które na taki cel mogły zostać przeznaczone w wypadku przywrócenia ich własności kościelnym osobom prawnym. Z przepisów nie wynika natomiast, aby celem regulacji było umożliwienie kościelnym osobom prawnym prowadzenia gospodarki leśnej.
         

Ustawa z 1989 r. tylko w jednym wypadku traktuje o gruntach leśnych. Zgodnie z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy, w skład wydzielonych kościelnych osobom prawnym gospodarstw rolnych mogą wchodzić także grunty leśne stanowiące część składową przejętych uprzednio nieruchomości ziemskich. Wydaje się jednak, iż przytoczony przepis traktuje o gruncie leśnym jako części składowej przejętej  nieruchomości ziemskiej, a zatem nieruchomości historycznej, nieruchomości według jej stanu z daty przejęcia za czym przemawia sformułowanie „przejętych uprzednio”. Chodzi o grunty, które miały charakter leśny 
w dacie ich przejęcia przez Państwo. Z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1989 r. nie wynika natomiast, że przedmiotem regulacji może być grunt, który miał charakter leśny na datę przejęcia, a obecnie stanowi las państwowy.

Grunty rolne mogą być przedmiotem regulacji

W przeciwieństwie do gruntów leśnych przepisy ustawy z 1989 r. wprost wskazują, że przedmiotem regulacji mogą być grunty rolne. Artykuł  61 ust. 1 pkt 2 ustawy traktuje o wydzieleniu gospodarstw rolnych, zgodnie zaś z art. 63 ust. 2 ustawy regulacja dotycząca nieruchomości rolnych może następować także przez wydzielenie odpowiednich nieruchomości z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Znamienne jest, że ustawodawca nie przewidział możliwości wydzielenia nieruchomości leśnych z zasobu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. Wprawdzie na podstawie art. 34 pkt 8 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach, dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych reprezentuje Skarb Państwa w sprawach wynikających z postępowania regulacyjnego określonego w ustawach o stosunku Państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej, to jednak wynika to z faktu, że Lasy Państwowe dysponują znaczną ilością gruntów, które nie są lasami, ale są przeznaczone pod zalesienie (nieużytki, grunty rolne nieprzydatne do produkcji rolnej i grunty rolne nieużytkowane rolniczo) i które mogą być przedmiotem postępowania regulacyjnego.

Lasy nie do prywatyzacji

Trzeba podkreślić, że od początku transformacji ustrojowej lasy państwowe jako dobro narodowe zostały objęte ochroną prawną i nie przewidywano objęcia ich procesem prywatyzacji, czy reprywatyzacji. Wyrazem tych tendencji jest ustawa z 6 lipca 2001 r.  o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju, ale również ustawa z 1989 r. , która nie objęła przedmiotem regulacji nieruchomości leśnych. Wydaje się też, że grunty leśne, w przeciwieństwie do  rolnych,  zostały uznane za zbędne z punktu widzenia celów kościelnych osób prawnych i prowadzonej przez nie działalności. Zapewne, istotne znaczenie miał również argument, że w toku postępowania regulacyjnego nie podlegają rozliczeniu poczynione przez Państwo nakłady na nieruchomości. W wypadku przywrócenie własności nieruchomości stanowiących obecnie lasy państwowe, Skarb Państwa nie mógłby rozliczyć znacznych, często czynionych przez kilkadziesiąt lat nakładów, z których w związku ze specyfiką gospodarki leśnej nie mógł korzystać. W wielu wypadkach mogłoby dojść do wzbogacenia kościelnych osób prawnych co oczywiście nie było celem regulacji.


Innych kościołów też to dotyczy

Dodatkowych argumentów dostarcza wykładnia systemowa przepisów regulujących sprawy majątkowe poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych, z których wynika, że przedmiotem regulacji nie zostały objęte grunty leśne, w przeciwieństwie do gruntów rolnych (zob. np. art. 43 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej, art. 37 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej; art. 35 ustawy z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej). Trafnie też Sąd Najwyższy w motywach ustnych do postanowienia z 25 lipca 2019 r., III CZP 17/19  wskazał, że przepisy przyznające roszczenia regulacyjne poszczególnym kościołom i innym związkom wyznaniowym muszą być interpretowane z uwzględnieniem konstytucyjnej zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Istotą zasady równości jest jednakowe traktowanie wszystkich adresatów norm prawnych charakteryzujących się daną cechą istotną. W związku z wykładnią przepisów regulacyjnych dokonaną przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy parafie rzymskokatolickie zostały w istocie pozbawione możliwości dokonania regulacji w zakresie nieruchomości leśnych. Brak jest jakichkolwiek argumentów za odmiennym traktowaniem parafii grekokatolickich.
        

Podsumowując, należy wskazać, że lasy państwowe nie zostały objęte przedmiotem regulacji w myśl przepisów ustawy z 1989 r. Oznacza to, że nie można przywrócić własności oraz przyznać na własność jako zamiennych nieruchomości leśnych, ale również brak jest podstaw do przyznania kościelnym osobom prawnym odszkodowania na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1989 r.  W tym wypadku nie chodzi bowiem o brak możliwości realizacji jednego ze sposobów regulacji ze względu na trudne do przezwyciężenia przeszkody, ale o nieobjęcie nieruchomości leśnych przedmiotem regulacji. W konsekwencji brak jest przepisów, które stanowiłyby podstawę przekształceń własnościowych  w rozumieniu art. 2 ustawy z 2001 r.

Autor: Marek Jaślikowski, radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej Naczelnik Wydziału, Departament Studiów, Analiz i Legislacji Wydział do spraw Kasacyjnych