Zgodnie z art. 115 § 13 pkt 4 k.k. funkcjonariuszem publicznym jest m.in. osoba będąca pracownikiem administracji rządowej innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych. Stąd poradnik interesować winien osoby działające na rzecz samorządów.

W Poradniku można znaleźć szereg definicji pojęć, które ściśle wiążą się ze zjawiskiem korupcji, takich jak: korzyść majątkowa, korzyść osobista, przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej, przyjęcie obietnicy korzyści majątkowej lub osobistej, mienie znacznej wartości, mienie wielkiej wartości.

Autorzy Poradnika przystępnym językiem omawiają regulacje prawne dotyczące przestępstw korupcyjnych. Warto jedynie wspomnieć, że zasadniczym aktem prawnym, na podstawie którego zwalcza się przestępczość korupcyjną w Polsce, jest uchwalony w dniu 6 czerwca 1997 r. kodeks karny. W ustawie tej przepisy dotyczące przestępstw korupcyjnych zawarto w rozdziałach: XXIX – Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego (art. 228 – 231 k.k.), XXI – Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum (art. 250a k.k.) oraz XXXVI – Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu (296, 296a, 296b, 302, 305 k.k.). We wspomnianym rozdziale XXIX kodeksu karnego wyróżniono pięć podstawowych form korupcji: sprzedajność urzędnicza, przekupstwo, płatna protekcja, handel wpływami, przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków.

Autorzy Poradnika podkreślają również, że Kodeks karny nie jest jedyną ustawą w polskim prawodawstwie, w której zawarte są przepisy mające na celu zapewnienie prawidłowości funkcjonowania i ochronę organów państwowych i samorządowych. Przepisy zapobiegające korupcji zostały także umieszczone np. w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz. 1584, z późn. zm.) zawierającej regulacje zapobiegające możliwości wykorzystania funkcji publicznych do realizacji interesów osobistych bądź grupowych związanych np. z zatrudnieniem osoby zajmującej kierownicze stanowisko państwowe w spółce handlowej, czy w Prawie zamówień publicznych, która ma na celu zapewnienie prawidłowości przeprowadzania przetargów publicznych oraz zapewnienie właściwego gospodarowania środkami pochodzącymi z budżetu państwa.

W Poradniku omówione zostały niekaralne formy korupcji, czyli nepotyzm, kumoterstwo oraz konflikt interesów.

W publikacji wskazano również na możliwość uniknięcia kary przez osobę, która wręczyła łapówkę. Sprawca tego przestępstwa nie podlega karze, jeżeli zostaną spełnione niżej wymienione warunki:
- sprawca okaże tzw. „czynny żal” – tzn. dający łapówkę ujawni organom ścigania wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim te organy same je wykryją; niewystarczające jest przekazanie przez sprawcę tylko niektórych okoliczności bądź fragmentów zdarzeń, a zatajenie innych; w sytuacji, gdy sprawca wielokrotnie udzielał korzyści majątkowej lub osobistej tej samej osobie, to możliwe jest skorzystanie z instytucji bezkarności tylko wtedy, gdy ujawnił wszystkie okoliczności składające się na czyn ciągły; zgłoszenia takiego należy dokonać osobiście na policji, w prokuraturze, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym bądź innym organie ścigania; ustawa nie przesądza formy zawiadomienia o fakcie wręczenia łapówki, co oznacza, że może być dokonane w dowolnej formie, a więc pisemnie lub ustnie do protokołu; doniesienie anonimowe nie spełnia warunków stawianych tego rodzaju czynności; zgodnie z art. 119 § 1 pkt 4 k.p.k. pismo procesowe musi zawierać podpis składającego;
- korzyść majątkowa lub osobista albo jej obietnica zostaną przyjęte; przyjęcie korzyści lub jej obietnicy może mieć charakter dorozumiany, np. gestem; jeżeli łapówka nie została przyjęta, osoba odpowiada za łapownictwo czynne, a jeżeli do przyjęcia doszło, a sprawca działał w celu skierowania przeciwko tej osobie postępowania karnego, to na podstawie art. 24 k.k. pozostaje odpowiedzialność za prowokację, jednak przepis ten nie wyłącza bezkarności dającego łapówkę określonej w art. 229 § 6 k.k.

Autorzy Poradnika przypominają, że poza karnymi konsekwencjami ujawnionego czynu korupcyjnego, wpływającymi na sytuację materialną sprawcy – karą grzywny i orzeczeniem przepadku korzyści uzyskanych z przestępstwa, sprawca musi liczyć się również z poniesieniem odpowiedzialności cywilnej. Czyn korupcyjny może bowiem spowodować powstanie szkód o charakterze majątkowym zarówno w mieniu urzędu zatrudniającego skorumpowanego funkcjonariusza, jak i w mieniu innych osób fizycznych lub prawnych. Ustalając wysokość szkód spowodowanych czynem korupcyjnym, bierze się pod uwagę zarówno szkodę rzeczywistą (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans). W obecnie obowiązującym stanie prawnym odpowiedzialność cywilną za szkody wyrządzone działaniem lub zaniechaniem urzędnika w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych ponosi jego pracodawca (art. 120 § 1 k.p., art. 417 – 4171 k.c.), a wysokość regresu przysługującego z tego tytułu pracodawcy wobec pracownika została określona w ten sposób, że odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody (art. 119 k.p.).

Przyjęcie łapówki implikuje również odpowiedzialność dyscyplinarną osoby przyjmującej korzyść, mającej status pracownika. W art. 52 § 1 k.p. zawarto najostrzejszą formę odpowiedzialności pracowniczej. Z tego tytułu pracodawcy przysługuje uprawnienie rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w trybie dyscyplinarnym (art. 52 § 1 k.p.).

Bardzo ciekawy fragment Opracowania poświęcony jest algorytmom postępowania urzędnika. W pierwszym wypadku, opisany jest algorytm postępowania urzędnika, wobec którego podjęto próbę skorumpowania:
• W przypadku, gdy interesant, wobec którego wykonywane są czynności służbowe, sugeruje „załatwienie w inny sposób” sprawy, z którą przyszedł do urzędu, należy zdecydowanie poinformować go, że takie zachowanie może być potraktowane jako przestępstwo przekupstwa.
• W razie kontynuowania przez osobę zachowania świadczącego o woli wręczenia korzyści majątkowej albo jej obietnicy, należy poprosić o dokładną interpretację jej zachowania, pytając „Co Pan/i przez to rozumie/proponuje?”. Sama sugestia, by np. „sprawę załatwić w inny sposób”, nie daje wystarczających podstaw do stwierdzenia, że doszło do próby korupcji. Karalne jest bowiem tylko usiłowanie (próba wręczenia łapówki), sprawstwo (wręczenie lub obietnica łapówki) oraz podżeganie (nakłanianie do przyjęcia łapówki lub jej obietnicy). Jednocześnie wskazane jest przybranie osoby trzeciej do czynności celem potwierdzenia przebiegu zdarzenia. Może to być inny urzędnik, względnie osoba z zewnątrz, np. inny petent.
• W razie jednoznacznego zachowania interesanta, wskazującego na zamiar wręczenia łapówki, urzędnik powinien traktować tę sytuację jako fakt zaistnienia przestępstwa korupcyjnego. W opisanej sytuacji urzędnik powinien podjąć niżej wymienione czynności:
- Jeżeli to możliwe, dokonuje zgodnie z art. 243 § 1 k.p.k. tzw. obywatelskiego zatrzymania sprawcy przestępstwa, np. przy pomocy służby ochrony, jednocześnie powiadamiając o zdarzeniu przełożonego.
- Równocześnie informuje obywatela, że dopuścił się popełnienia przestępstwa łapownictwa.
- Urzędnik lub jego przełożony niezwłocznie powiadamia o zdarzeniu organy ścigania, np. CBA, Policję (art. 304 § 2 k.p.k.).
- W przypadku, gdy nastąpiło wręczenie, urzędnik wstępnie zabezpiecza miejsce przestępstwa (np. poprzez zamknięcie pomieszczenia) i dowody przestępstwa w sposób uniemożliwiający zatarcie ewentualnych śladów, np. linii papilarnych, w miarę możliwości używa rękawiczek albo innych zabezpieczeń przed utratą śladów.
- Urzędnik niezwłocznie opisuje zdarzenie w notatce służbowej, zawierającej w miarę możliwości odpowiedzi na tzw. siedem złotych pytań (kto? co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? czym? dlaczego?).
- Urzędnik wykonuje czynności w obecności osoby trzeciej. Jest to szczególnie ważne z uwagi na niebezpieczeństwo pomówienia przez osobę poddawaną czynnościom.
- Urzędnik wraz z „zatrzymanym” oczekuje na przybycie funkcjonariusza wezwanego organu ścigania.
- Dalsze czynności na miejscu zdarzenia wykonuje funkcjonariusz wezwanej służby.
- W trakcie czynności funkcjonariusza śledczego urzędnik pozostaje do jego dyspozycji celem poddania się czynnościom procesowym (np. złożenie zeznań w charakterze świadka, zawiadomienia o przestępstwie).

W przypadku niezastosowania się do procedur, o których mowa w algorytmie, urzędnik naraża się na zarzut popełnienia przestępstwa z art. 231 k.k. (w związku z art. 304 § 2 k.p.k.), a także na odpowiedzialność dyscyplinarną.

Urzędnikowi nie wolno:
– zachowywać się względem petenta w sposób dający podstawę do uznania tego zachowania za prowokację, nakłanianie lub namawianie do wręczenia korzyści;
– zwracać osobie podejrzanej otrzymanych od niej banknotów lub przedmiotów, które mogą stanowić dowody przestępstwa;
– pozostawiać przekazanych banknotów lub przedmiotów poza swoją kontrolą lub w zasięgu osób postronnych ani chować ich w sposób mogący nasuwać podejrzenie, że korzyść majątkowa została przyjęta, np. wśród rzeczy osobistych;
– opuszczać pomieszczenia służbowego, pozostawiając w nim osobę zatrzymaną bez dozoru;
– podejmować dyskusji, tłumaczyć zaistniałych zdarzeń, wyjaśniać swoich decyzji dotyczących dalszego postępowania.

W drugim wypadku, autorzy opisują algorytm postępowania urzędnika poddawanego presji korupcyjnej lub posiadającego informacje na temat korupcyjnego zachowania innego urzędnika:
• Urzędnik powiadamia bezpośredniego przełożonego o zdarzeniu i składa notatkę służbową je opisującą. Jeżeli okoliczności to uzasadniają, powyższe odbywa się z pominięciem drogi służbowej.
• Urzędnik zabezpiecza dowody. W miarę możliwości samodzielnie dąży do uzyskania jak największej liczby dowodów na potwierdzenie popełnienia przestępstwa, np. nagrania rozmowy, zebrania dokumentów, wskazania świadków.
• Jeżeli urzędnik w wyniku oceny sytuacji uzna, że będzie to działanie nieefektywne dowodowo, zwraca się o pomoc do organów ścigania, np. CBA, Policji. Służby te dysponują wiedzą procesową i operacyjną oraz profesjonalnymi środkami technicznymi umożliwiającymi zabezpieczenie dowodów popełnienia przestępstwa. Osoba zgłaszająca przestępstwo korupcji popełnione przez inne osoby może się zwrócić z prośbą o nieujawnianie, iż to ona złożyła zawiadomienie. Czynności zostaną podjęte wówczas w formie operacyjno-rozpoznawczej.
• Urzędnik współdziała z organem ścigania w zakresie koniecznym do sprawdzenia informacji o korupcji (np. szantażu urzędnika, presji korupcyjnej) i ewentualnego uzyskania dowodów przy zastosowaniu metod operacyjnych, np. kontrolowanego wręczenia/przyjęcia korzyści majątkowej czy kontroli operacyjnej, tzw. podsłuchów.
• Jeżeli urzędnik otrzymał coś (mieszkanie, pracę, staż) dzięki „umowie korupcyjnej”, nie powinien z tego korzystać, bowiem uwikła się w sytuację korupcyjną.
• W przypadku, gdy osoba popełniła przestępstwo korupcyjne, może uniknąć odpowiedzialności karnej lub uzyskać złagodzenie kary w okolicznościach, o jakich mowa w rozdziale 4.1.1. i 4.1.2. Poradnika.

W Poradniku można ponadto znaleźć krótkie omówienia najbardziej charakterystycznych przykładów korupcji oraz szereg innych cennych informacji.


Na podstawie:www.cba.gov.pl, stan z dnia 12 października 2010 r.