Najwyższa Izba Kontroli sprawdziła czy świętokrzyskie centra kształcenia praktycznego, ustawicznego i zawodowego zapewniają młodzieży i dorosłym warunki do zdobycia kwalifikacji zawodowych. Skontrolowała Kuratorium Oświaty w Kielcach oraz siedem nierolniczych centrów kształcenia zawodowego i ustawicznego z województwa świętokrzyskiego. Kontrola objęła okres od 1 stycznia 2019 r. do czasu zakończenia kontroli, czyli 14 maja 2021 r.
Miejsce centrów kształcenia w polskim systemie
Centra kształcenia ustawicznego i zawodowego to efekt reformy systemu oświaty z roku 2019. Ich zadaniem jest umożliwienie uzyskania i uzupełnienia wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych. Placówki te są zakładane i prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego. W roku szkolnym 2020/2021 w województwie świętokrzyskim funkcjonowało 11 takich Centrów o profilu nierolniczym, prowadzonych przez powiaty.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Świętokrzyskie Centra zatrudniają nauczycieli o odpowiednich kwalifikacjach, z reguły zapewniają też pracownie zawodowe, choć ich wyposażenie nie zawsze jest dostosowane do wymagań podstawy programowej. Niemniej tylko niektórzy nauczyciele zatrudnieni w Centrach mają praktyczne doświadczenie zdobyte w formach o profilu odpowiadającym nauczanemu przedmiotowi.
Tylko jedno Centrum Kształcenia Zawodowego oraz dwa centra kształcenia ustawicznego prowadzące szkoły policealne kreowały ofertę kształcenia praktycznego. Najczęściej jednak Centra nie podejmują aktywnej roli wobec potrzeb rynku pracy, ograniczają się z reguły do realizowania praktycznej nauki zawodu, często na zlecenie jednej szkoły. W rezultacie ich zaplecze kadrowe i materialne nie jest w pełni wykorzystywane. Np. Centrum w Kielcach, jedno z największych w Polsce, dysponuje pięcioma pracowniami ze sprzętem wartości ok. 3 mln zł, w których w ogóle nie prowadzono żadnych zajęć.
Czytaj w LEX: Zasady opracowywania arkusza organizacji centrum kształcenia zawodowego >
Tylko w dwóch Centrach uwzględniono potrzebę zapewnienia uczniom/słuchaczom ubrań roboczych i środków higieny osobistej. We wszystkich Centrach praktyczna nauka zawodu odbywała się na podstawie właściwych programów nauczania, w większości prawidłowo ustalono czas i wymiar ich trwania (z wyjątkiem dwóch centrów – w Morawicy i Skarżysku-Kamiennej). Jednak kontrolerzy stwierdzili nieprawidłowości: w części centrów nie zapewniono odpowiedniego wyposażenia lub kadry prowadzącej zajęcia bądź występowała zbyt wysoka liczebność grup w stosunku do wyposażenia pracowni.
Żadne z objętych kontrolą Centrów nie prowadziło kursów umiejętności zawodowych ani kursów kompetencji ogólnych. Doradztwo edukacyjno-zawodowe oraz aktywną współpracę z pracodawcami realizowały tylko cztery Centra – w Staszowie, Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim i Morawicy.
W większości Centrów brakowało wymaganego wyposażenia, organizowano zajęcia praktyczne dla zbyt licznych grup, ograniczano wymiar godzinowy zajęć.
Stopniowo maleje znaczenie Centrów na regionalnym rynku edukacyjnym – z racji coraz lepszego wyposażenia szkół oraz włączania Centrów do zespołów szkół, co skutkuje utratą ich autonomiczności.
Jednak do najważniejszych słabości Centrów należy zaliczyć niedostosowanie oferowanych kwalifikacyjnych kursów zawodowych (KKZ) do potrzeb lokalnego, wojewódzkiego czy krajowego rynku pracy. Centra nie podejmują działań na powiatowym rynku edukacyjnym, polegających np. na wyznaczaniu kierunków kształcenia i rozwoju zawodowego. W rezultacie czego niewielka część adeptów znajduje zatrudnienie. Oznacza to niską efektywność kształcenia.
Organizacja KKZ – z wyjątkiem jednego Centrum – nie była w pełni zgodna z przepisami i wewnętrznymi uregulowaniami. Zwrócić uwagę należy na fakt, że na KKZ przyjmowano zasadniczo wszystkich chętnych, ponieważ zwiększało to poziom dotacji – natomiast nie wszyscy kończyli kursy, przystępowali do egzaminów (44%) i je zdawali (35%). Centra nie mają narzędzi do motywowania słuchaczy do podjęcia próby zdania egzaminu (kształcenie na KKZ jest dobrowolne). Poziom finansowania KKZ nie jest uzależniony od ich przydatności i kosztochłonności.
W 40% skontrolowanych Centrów organizujących KKZ stwierdzono nieprawidłowości w stosowaniu zasad oceniania i klasyfikowania słuchaczy oraz przypadki nieegzekwowania zaświadczeń lekarskich, które warunkowały udział w kursie. W 60% jednostek prowadzących KKZ nierzetelnie dokumentowano proces nauczania.
Kurator świętokrzyski wspomagał organizację kształcenia ustawicznego i zawodowego w Centrach, w tym organizował doradztwo metodyczne dla nauczycieli oraz koordynował organizację turnusów dokształcania młodocianych pracowników, lecz harmonogramy turnusów sporządzane były nierzetelnie. Większość turnusów, w trosce o opłacalność organizacji, została zrealizowana w obniżonym o 60%–80% wymiarze zajęć w stosunku do przepisowego. Realizowano je często w formie indywidualnych konsultacji, dopuszczonej tylko dla przypadków losowych. Uczestnicy części turnusów musieli dojeżdżać na nie do odległych miejscowości, nie zapewniono im możliwości korzystania z internatu i wyżywienia, a turnusy organizowano dla łączonych grup międzyklasowych.
Realizacja zadań przez Centra finansowana była w sposób nieprzejrzysty, bez wymogu analizy kosztochłonności poszczególnych form kształcenia.
Efektywność kształcenia praktycznego realizowanego w Centrach obniżał też obiektywny czynnik w postaci epidemii COVID-19.
Wnioski pokontrolne
Obecny system finansowania KKZ, niepowiązany z potrzebami rynku pracy ani z „kosztochłonnością” poszczególnych kursów, nie sprzyja przygotowywaniu oferty kursów wymagających znacznych nakładów, ale adekwatnych do potrzeb rynku pracy. Dlatego NIK przedstawiła Ministrowi Edukacji i Nauki wniosek de lege ferenda:
NIK wnosi o podjęcie działań mających na celu zmianę art. 28 ust. 6 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, zawierającego upoważnienie dla ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do wydania rozporządzenia określającego sposób podziału części oświatowej subwencji ogólnej między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego – poprzez uwzględnienie zróżnicowania kwot przeznaczonych na słuchaczy kwalifikacyjnych kursów zawodowych na podstawie prognozy zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego na krajowym i wojewódzkim rynku pracy, o której mowa w art. 46b ust. 1 ustawy Prawo oświatowe.
Z racji niewłaściwego wykorzystywania przez większość objętych kontrolą Centrów formy zaocznej kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz nieprawidłowego wykorzystywania indywidualnych konsultacji dla poprawy opłacalności turnusów dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników – NIK wnioskuje do Ministra Edukacji i Nauki o:
- podjęcie działań informacyjnych i szkoleniowych dotyczących zasad organizowania kwalifikacyjnych kursów zawodowych w formie zaocznej oraz prawidłowego wykorzystywania formy indywidualnych konsultacji w ramach turnusów dokształcania młodocianych pracowników;
- uwzględnienie zagadnień kształcenia ustawicznego i dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników w ramach zadań z zakresu nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oświaty;
Natomiast do organów prowadzących Centra NIK wnioskuje o:
- zapewnienie środków finansowych na wyposażenie pracowni i zorganizowanie stanowisk dla uczniów (słuchaczy) realizujących zajęcia praktyczne zgodnie z wymogami podstawy programowej z 2019 r.;
- dokonywanie analiz efektywności oferty KKZ na etapie opiniowania arkusza organizacyjnego szkoły lub szkolnego planu kształcenia pod kątem adekwatności tych kursów do potrzeb rynku pracy oraz ich efektywności finansowej;
- intensyfikację działań pozwalających na optymalne wykorzystanie potencjału Centrów – w celu wspierania szkół zawodowych w organizowaniu efektywnego i o najwyższej jakości kształcenia zawodowego pracy oraz pobudzania aktywności edukacyjnej osób dorosłych;
- zwiększenie nadzoru nad prawidłowością gromadzenia przez Centra dochodów na wydzielonym rachunku dochodów oraz ich wydatkowaniem.