Skargę do Trybunału wniosła obywatelka Rosji, która w 2001 r. została rodziną zastępczą dla noworodka urodzonego z szeregiem wad wrodzonych. Biologiczni rodzice dziecka uznali, że nie będą się w stanie nim zaopiekować. W 2007 r. stan zdrowia dziecka ustabilizował się, a skarżąca złożyła w sądzie wniosek o pozbawienie rodziców biologicznych chłopca władzy rodzicielskiej. W tym momencie rodzice biologiczni dziecka zmienili zdanie i wnieśli o powrót dziecka do rodziny biologicznej. W 2010 r. sąd rosyjski ostatecznie zdecydował o ponownym przyznaniu opieki nad dzieckiem rodzicom biologicznym, odmawiając przy tym skarżącej prawa do utrzymywania jakichkolwiek kontaktów z chłopcem. Przed Trybunałem skarżąca zarzuciła, iż wyrok ten stanowił naruszenie jej prawa do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego, chronionego w art. 8 Konwencji o prawach człowieka.
Trybunał odniósł się osobno do dwóch zagadnień powstałych w związku z niniejszą skargą, to jest do powrotu dziecka do rodziny biologicznej oraz do odmowy skarżącej prawa do kontaktu z dzieckiem. W odniesieniu do tej drugiej kwestii potwierdzone zostało naruszenie praw skarżącej do poszanowania jej życia rodzinnego z art. 8 Konwencji.
Czytaj: Rodzina zastępcza lepsza niż dom dziecka, samorząd szuka chętnych>>
Rodzina biologiczna ma pierwszeństwo
Trybunał nie miał wątpliwości, iż przez prawie dziesięć lat sprawowania opieki nad dzieckiem skarżąca nawiązała z nim silną więc o charakterze rodzinnym. Tym samym decyzja o powrocie chłopca stanowiła ingerencję w jej życie rodzinne, które - dla zachowania zgodności z art. 8 Konwencji - musi być "konieczne w demokratycznym społeczeństwie", jak wskazuje art. 8 ust. 2 Konwencji. To pociąga za sobą przeprowadzenie przez Trybunał analizy, czy decyzje sądu krajowego w sprawie skarżącej były proporcjonalne, uzasadnione w sposób istotny i wystarczający, a także czy proces decyzyjny był rzetelny, a skarżąca mogła przedstawić swoje argumenty i jej prawa uzyskały odpowiednią ochronę.
Sądy rosyjskie stanęły więc przed bardzo trudnym zadaniem zrównoważenia sprzecznych interesów skarżącej, dziecka i biologicznych rodziców dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem wyjątkowej bezbronności i wrażliwości dziecka.
Trybunał wskazał dalej, iż fakt sprawowania długotrwałej opieki nad dzieckiem przez skarżącą nie był rozstrzygający. Rodzice dziecka wyrazili na to zgodę, lecz nigdy nie zrzekli się władzy rodzicielskiej, utrzymywali z dzieckiem kontakt, pomagali skarżącej finansowo oraz w zakresie leczenia i specjalistycznego żywienia dziecka. Skarżąca sprawowała opiekę nad dzieckiem na podstawie tymczasowych postanowień sądowych i, zdaniem Trybunału, nie mogła realistycznie oczekiwać, że dziecko zostanie z nią na zawsze. Sądy krajowe przeprowadziły drobiazgową analizę sytuacji w omawianej sprawie, zbadały zdolności wychowawcze rodziców dziecka na drodze odpowiednich badań psychologicznych, uwzględniły przywiązanie skarżącej do dziecka, ostatecznie decydując o powrocie dziecka do biologicznej rodziny.
Sprawdź w LEX: Czy rodzice biologiczni dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej muszą wnioskować do sądu o uregulowanie kontaktów? >
Trybunał w tej mierze wskazał, iż organom państw-stron Konwencji przysługuje w sprawach rodzinnych szeroki margines uznania i nie można przyjąć, by sądy rosyjskie ten margines przekroczyły. Decyzja o powrocie dziecka do rodziców biologicznych była wyważona, uzasadniona i nie zapadła arbitralnie. Naruszenia art. 8 Konwencji w tym aspekcie nie było.
Były rodzic zastępczy ma prawo do kontaktu z dzieckiem
Odmienne rozstrzygnięcie zapadło jednak w odniesieniu do kwestii umożliwienia skarżącej dalszego kontaktu z dzieckiem, które tak długo wychowywała. W prawie rosyjskim istnieje możliwość sądowego uregulowania prawa do kontaktu z dzieckiem jedynie w przypadku osób, które z dzieckiem łączą więzy krwi lub więzy prawne. Skarżąca nie należała do grupy takich osób. Trybunał uznał, iż prawu krajowemu brakuje elastyczności, która pozwalałaby sądom na uwzględnienie różnych sytuacji zainteresowanych stron i wydanie orzeczenia faktycznie realizującego najlepsze interesy dziecka. Sądy rosyjskie nie dokonały zindywidualizowanej oceny sytuacji skarżącej oraz charakteru relacji skarżącej i dziecka, nie zważyły, czy utrzymanie kontaktu ze skarżącą byłoby w interesie dziecka, ani nie dokonały porównania wagi interesów skarżącej - która chciała utrzymać kontakt z chłopcem - z interesami rodziców biologicznych dziecka w odmówieniu jej takiego prawa. Powołanie się przez sądy rosyjskie wyłącznie na brzmienie przepisów kodeksu rodzinnego w ich ujęciu stricte formalistycznym nie stanowiło, zdaniem Trybunału, odpowiedniego i wystarczającego uzasadnienia na odebranie skarżącej prawa do kontaktu z dotychczasowym podopiecznym. Miało zatem miejsce naruszenie jej prawa do poszanowania życia rodzinnego i art. 8 Konwencji.
Kto ma prawo do kontaktu z dzieckiem?
W prawie polskim możliwość prawo do kontaktu z dzieckiem i jego sądowe zabezpieczenie zostało uregulowana w art. 113 i następne kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W kontekście omawianego wyroku na uwagę zasługuje przede wszystkim art. 113(6), zgodnie z którym o uznanie takiego prawa przed sądem rodzinnym mogą wnosić dziadkowie dziecka, rodzeństwo, powinowaci w linii prostej, a także inne osoby, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.
Sprawdź w LEX: Czy matka ucznia ma prawo żądać zakazania kontaktów dziecka z ojcem na terenie szkoły? >
Takie brzmienie przepisów prawa bezsprzecznie pozwala polskim sądom na uregulowanie kontaktu zgodnie ze standardami wypracowanymi na podstawie Konwencji o ochronie praw człowieka. Sąd musi w tej mierze zważyć konkretną sytuację dziecka i ocenić, czy uregulowanie kontaktów z osobą trzecią będzie w jego autentycznym interesie. Dobro dziecka w tego rodzaju sytuacjach zawsze ma charakter nadrzędny.
V.D i inni przeciwko Rosji - wyrok ETPC z dnia 9 kwietnia 2019 r., skarga nr 72931/10.
Zobacz procedury w LEX:
Umorzenie postępowania w sprawach wykonywania kontaktów z dzieckiem >
Nakazanie zapłaty sumy pieniężnej za naruszanie obowiązków w zakresie kontaktów z dzieckiem >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.