Z całą pewnością postanowienie takie było zaskarżalne zażaleniem do 7 listopada 2019 r., kiedy to weszła w życie bardzo szeroka nowelizacja przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Zakres zmian spowodował zamieszenie w wielu aspektach proceduralnych. Szczególnie problematyczną kwestią okazała się w praktyce dopuszczalność zaskarżenia postanowień o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych w przypadku składania przez stronę wniosku o zwolnienie wraz z wniesieniem apelacji. Stan prawny w tym zakresie pozostaje obecnie wysoce niejasny – o czym najlepiej świadczy fakt, że wątpliwości mają nawet sądy odwoławcze. Finalnie odpowiedzią na wskazane zagadnienie zajmie się Sąd Najwyższy na rozprawie w dniu 18 lutego 2021 r. (sygn. akt III CZP 14/20), zainicjowanej przez pytanie prawne Sądu Okręgowego w Rzeszowie.
Wystosowane przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie pytanie prawne sprowadza się do dwóch zagadnień:
- czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji rozpoznaje sąd I czy II instancji;
- jeżeli jest to sąd II instancji – to czy na postanowienie to przysługuje zażalenie i który sąd takie zażalenie rozpoznaje: inny skład sądu II instancji czy też sąd przełożony nad sądem II instancji?"
Stanowisko Sądu Najwyższego będzie miało niewątpliwie ogromny walor praktyczny. Aktualnie już w niektórych sądach, w tym m.in. w Sądzie Apelacyjnym w Krakowie, przyjęty został pogląd, zgodnie z którym wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych składany wraz z apelacją rozpoznaje sąd II instancji, a na postanowienie tego sądu zażalenie nie przysługuje. Sytuacja jednak pozostaje przynajmniej nieoczywista. Ani uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej, ani też piśmiennictwo prawnicze podejmujące zagadnienia związane z nowelizacją - nie wskazywały, że nowelizacja może doprowadzić do wyłączenia w jakimkolwiek zakresie możliwości zaskarżenia odmowy zwolnienia od kosztów sądowych. Wręcz przeciwnie: zasadniczo katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem miał pozostać niezmieniony.
Zażalenie na postanowienie od kosztów przed nowelizacją
Zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym przed nowelizacją procedury cywilnej z listopada 2019 r., na odmowę zwolnienia od opłaty od apelacji przysługiwało zażalenie. Podstawą prawną był art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. – zgodnie z którym: „Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych (…).”
Jednocześnie nie było wątpliwości, że sądem właściwym do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych składanym równolegle z apelacją był sąd I instancji. Wynikało to przede wszystkim z konstrukcji, zgodnie z którą to właśnie sąd wydający wyrok w I instancji był właściwy do zbadania formalnej prawidłowości złożonej apelacji. A więc również do weryfikacji jej należytego opłacenia i związanego z tym opłaceniem wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Jednocześnie przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, w art. 105 ust. 1 wskazywały, że: wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy.
Nowelizacja przepisów procedury cywilnej
Po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego dalej obowiązuje przepis o analogicznej treści do wskazanego wyżej art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. – obecnie umiejscowiony w art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. – zgodnie z którym: Zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji przysługuje na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest: odmowa zwolnienia od kosztów sądowych (…).
Konstrukcja tego przepisu zatem jako taka nie uległa istotnej modyfikacji. W ocenie niektórych zmienił się natomiast sąd, który rozpoznaje po raz pierwszy wniosek o zwolnienie od kosztów składany wraz z apelacją. Wcześniej był to sąd rozpoznający sprawę w I instancji – a teraz ma to już być sąd odwoławczy. Zmiana ta, zgodnie z praktyką niektórych sądów, wywodzona jest ze zniesienia postępowania międzyinstancyjnego.
W brzmieniu sprzed nowelizacji obowiązywał bowiem art. 370 k.p.c. zgodnie, z którym sąd pierwszej instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym apelację wniesioną po upływie przepisanego terminu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie. Na skutek nowelizacji przepis ten został uchylony, a kompetencje dotyczące badania braków formalnych apelacji zostały przeniesione na sąd II instancji, który w obecnym stanie prawnym zgodnie z art. 373 § 1 k.p.c. odrzuca apelację spóźnioną, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie. Jednocześnie art. 3942 k.p.c. – tj. przepis wprowadzający katalog postanowień sądu II instancji zaskarżalnych zażaleniem „poziomym” – nie przewiduje wprost zażalenia na odmowę zwolnienia od kosztów sądowych.
Czytaj w LEX: Nowy model postępowania zażaleniowego ze szczególnym uwzględnieniem zażalenia poziomego – problemy praktyczne >
Logika przyjmowana przez zwolenników tezy o niezaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów (przy wniosku składanym wraz z apelacją) jest więc taka, że skoro przepis (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. sprzed nowelizacji oraz art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. po nowelizacji) przewiduje zażalenie na postanowienie sądu I instancji w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych – to dopóki postanowienie to wydawał sąd orzekający w I instancji, postanowienie było zaskarżalne zażaleniem. A jeżeli postanowienie to wydaje już „po raz pierwszy” sąd odwoławczy - to postanowienie to już nie jest zaskarżalne zażaleniem. Sąd odwoławczy miałby bowiem orzekać w tym przypadku (pomimo że czyni to „po raz pierwszy” w postępowaniu incydentalnym dot. zwolnienia od kosztów sądowych) jako sąd II instancji, a nie jako sąd I instancji. I z tego też względu art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. miałby nie stanowić podstawy do wniesienia zażalenia. Niepozorna zmiana w zakresie postępowania międzyinstancyjnego miałaby zatem w praktyce wyeliminować zaskarżalność części postanowień dot. odmowy zwolnienie od kosztów sądowych.
Czytaj w LEX: Postępowanie zażaleniowe po nowelizacji KPC >
Niespójność regulacji
Powyższe założenie napotyka jednak na zasadniczy problem. Nowelizacja nie daje bowiem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, który sąd (I czy II instancji) jest właściwy do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego wraz z apelacją.
Wskazana wcześniej zmiana w przepisach dotyczących postępowania międzyinstancyjnego daje pewne podstawy do twierdzenia, że to sąd odwoławczy jest tym właściwym do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów. Należy jednak zwrócić uwagę, że wskazanie sądu, do którego składa się wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych i który ten wniosek powinien rozpoznać, znajduje się nie w kodeksie postępowania cywilnego, a w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Art. 105 tej ustawy wskazuje, że wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Przepis ten nie został zmieniony na mocy nowelizacji procedury cywilnej z 2019 r. Sądem, przed którym toczy się sprawa i do którego składa się apelację jest sąd I instancji. Również wniosek o zwolnienie od kosztów dołączony do apelacji jest składany do sądu I instancji. Kompetencja do rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd II instancji nie została przecież przyznana w kodeksie postępowania cywilnego. Art. 373 k.p.c. stanowi wyłącznie, że apelacja nieopłacona podlega odrzuceniu, nie mówi zaś kto ma rozpoznać postępowanie incydentalne zainicjowane wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych.
Przyjęcie koncepcji, zgodnie z którą nie doszło do zmiany sądu rozpoznającego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony w apelacji, skutkowałoby możliwością złożenia zażalenia na wydane w tym przedmiocie postanowienie, na podstawie art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c.
Pojęcie sądu I instancji
Zagadnieniem, które również budzi pewne wątpliwości jest samo pojęcie „sądu I instancji” w przypadku postępowania w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych. Rodzi się pytanie, czy sąd, który po raz pierwszy rozpoznaje wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych może być sądem II instancji w rozumieniu art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. Przyjmuje się, choć może to nie być intuicyjne, że pojęcie sądu I lub II instancji wyrażone we wskazanych przepisach należy odnosić do sądu rozpoznającego postępowanie główne (apelacje), a nie do postępowania incydentalnego. W efekcie sąd odwoławczy może po raz pierwszy rozpoznawać wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych „jako sąd II instancji”.
Dwuinstancyjność postępowania
Patrząc systemowo na całe zagadnienie problematyczne wydaje się również to, że w niektórych sytuacjach postępowanie w przedmiocie zwolnienia od kosztów sądowych dla jednej ze stron procesu staje się wyłącznie jednoinstancyjne. Szczególnie dotkliwe może się to okazać z perspektywy strony pozwanej, gdyż zazwyczaj dopiero w przypadku składania apelacji zmuszona jest ona do poniesienia kosztów postępowania, w szczególności opłaty sądowej od apelacji. Strona powodowa, która złoży wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w tym samym procesie razem z pozwem będzie miała możliwość zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie zwolnienie od kosztów na podstawie art. 3941a § 1 pkt 1 k.p.c. A strona pozwana już składając analogiczny wniosek wraz z apelacją – miałaby zostać takiej możliwości pozbawiona.
Czytaj w LEX: Zmiany w postępowaniu odwoławczym w związku z reformą KPC >
Dotychczas konstrukcja, zgodnie z którą postępowanie w przedmiocie zwolnienia od kosztów jest wyłącznie jednoinstancyjne i nie przysługuje na nie zażalenie, występowała wyłącznie w odniesieniu do wniosku o zwolnienie od kosztów składanego razem ze skargą kasacyjną. I tam rzeczywiście orzecznictwo zajęło stanowisko, że jeżeli strona wnosi o zwolnienie od kosztów wraz ze skargą kasacyjną, to:
- Postanowienie o odmowie zwolnienie wydawane przez sąd odwoławczy (orzekający w sprawie zwolnienia od kosztów po raz pierwszy) nie jest zaskarżalne,
- Trybunał Konstytucyjny orzekł, że taka regulacja jest zgodna z konstytucją (wyrok z dnia 31 marca 2009 r., SK 19/08),
- Kontrola postanowienia sądu odwoławczego o zwolnieniu od kosztów mogła być dokonana jedynie w ramach zażalenia na postanowienie tego sądu o odrzuceniu skargi kasacyjnej.
Powyższe rozwiązanie w założeniu miało mieć jednak charakter wyłącznie wyjątkowy. Konsekwentnie dotychczas przyjmowane było w orzecznictwie, że zasadą jest zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów – a wyjątkiem jest mechanizm przewidziany przy skardze kasacyjnej, gdzie taka odmowa zwolnienia nie podlega zaskarżeniu zażaleniem. W tym przedmiocie wypowiedział się niedawno Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 lutego 2019 r. sygn. akt II CZ 97/18: „Co do zasady bowiem odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia jest rozstrzygnięciem samodzielnie zaskarżalnym zażaleniem (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.), w którym to postępowaniu zażaleniowym należy stosować wprost art. 95 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c. Traci ono taki charakter, jeśli zostanie wydane przez sąd drugiej instancji, w związku z wniesieniem przez stronę skargi kasacyjnej wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów w postępowaniu kasacyjnym”.
Cel ustawodawcy
Na koniec warto zwrócić również uwagę na uzasadnienie projektu nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego. Zamiarem ustawodawcy nie było bowiem usunięcie możliwości zaskarżania jakichkolwiek postanowień, a wyłącznie przyspieszenie postępowania i uniemożliwienie przewlekania postępowania przez strony.
W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano wyłącznie jedno postanowienie, które w ramach nowelizacji przestało być zaskarżalne. Dotyczyło ono możliwości zaskarżenia zarządzenia o wymiarze opłaty, nie zaś możliwości zaskarżenia postanowienia o zwolnieniu od kosztów sądowych. Gdyby celem ustawodawcy było chociażby niewielkie ograniczenie możliwości zaskarżeń tego rodzaju postanowień, z całą pewnością zostałoby to wskazane w uzasadnieniu projektu.
Brak systemowych racji
W ocenie autorów brak jest systemowych argumentów przemawiających za stosowaniem takiej wykładni, w wyniku której nowelizacja z listopada 2019 r. miałaby doprowadzić do usunięcia z procedury cywilnej możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów, wydanego na skutek wniosku strony złożonego wraz z apelacją. Założeniem nowelizacji była zmiana modelu rozpoznawania zażaleń (przez wprowadzenie tzw. „zażaleń poziomych”) – a nie ograniczenie katalogu orzeczeń podlegających zaskarżeniu.
Zobacz wzór dokumentu w LEX: Zażalenie na odmowę zwolnienia od kosztów sądowych >
Nie wydaje się zatem, aby usunięcie możliwości zaskarżenia omawianego postanowienia było celem ustawodawcy. Co więcej – nie wydaje się także, aby w toku prac nad nowelizacją omawiane zagadnienie zostało w ogóle zauważone. Nawet w literaturze przedmiotu powstającej po wejściu w życiu nowelizacji właściwie nie było podnoszone, że wykładnia nowych przepisów prowadzi do usunięcia z procedury cywilnej dopuszczalności zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia strony od opłaty od apelacji. Problem zidentyfikowała dopiero praktyka.
Istnieją przy tym racjonalne argumenty za przyjęciem, że w aktualnym stanie prawnym wniosek o zwolnienie od kosztów złożony wraz z apelacją powinien rozpoznawać sąd I instancji. Dokonanie tego rodzaju wykładni pozwoliłoby na utrzymanie systemowego założenia, zgodnie z którym postanowienie o zwolnieniu od kosztów sądowych powinno podlegać kontroli instancyjnej.
Niezależnie od rozstrzygnięcia wskazanego zagadnienia przez Sąd Najwyższy na rozprawie w dniu 18 lutego 2021 r. należałoby przy tym postulować, aby tak istotne dla praktyki zagadnienia były jednoznacznie uregulowane w przepisach – a nie musiały stanowić przedmiot złożonych interpretacji, co do wyników których wątpliwości mają nawet sądy odwoławcze.
Wojciech Młocek – radca prawny, kancelaria Tomasik Groele Adwokaci
Kamil Strus – adwokat, kancelaria Tomasik Groele Adwokaci
