4 czerwca br. wchodzą w życie zmienione przepisy ustaw: o Policji, o Straży Granicznej oraz o Państwowej Straży Pożarnej, które dają prawo funkcjonariuszom tych służb w prowadzonych wobec nich postępowaniach dyscyplinarnych do korzystania z pomocy profesjonalnych obrońców – adwokatów i radców prawnych. To efekt ubiegłorocznego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który orzekł, że przepisy przewidujące, że obrońcą obwinionego funkcjonariusza może być wyłącznie inny funkcjonariusz danej służby są sprzeczne z konstytucyjną zasadą prawa do obrony.

Do dnia 2 kwietnia 2007 r., a więc do chwili wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 19 marca 2007 r. (sygn. akt K 47/05) ustawa o Straży Granicznej stanowiła, że obrońcą w postępowaniu dyscyplinarnym może być wyłącznie wskazany przez obwinionego funkcjonariusz Straży Granicznej (art. 136a ust. 2 ustawy o Straży Granicznej). Podobną regulację zawierała ustawa o Policji, która przewidywała, że w toku postępowania dyscyplinarnego obwiniony ma prawo ustanowienia obrońcy spośród policjantów (art. 135f ust. 1 pkt 4 ustawy o Policji) oraz ustawa o Służbie Celnej, która stanowiła, że obwiniony ma prawo korzystania z pomocy wybranego przez siebie obrońcy spośród funkcjonariuszy celnych (art. 70 ust. 1 ustawy o Służbie Celnej).

Wniosek o zbadanie zgodności z konstytucją wskazanych wyżej przepisów złożył Rzecznik Praw Obywatelskich, którego zdaniem funkcjonariuszom Straży Granicznej, Policji oraz Służby Celnej zostało odebrane prawo do obrony. Rzecznik podkreślał, że teoretycznie w postępowaniach dyscyplinarnych pozostawiono możliwość ustanowienia obrońcą funkcjonariusza Straży Granicznej, Policji, Służby Celnej, jednak w rzeczywistości nieprofesjonalny pełnomocnik nie będzie w stanie zapewnić należytej obrony. Ponadto ustawy dotyczące Biura Ochrony Rządu i Służby Więziennej przewidują możliwość ustanowienia pełnomocnikiem adwokata albo radcy prawnego, a postępowania dyscyplinarne są w dużej mierze podobne dla wszystkich służb mundurowych.

Trybunał Konstytucyjny we wskazanym wyżej wyroku podzielił argumenty Rzecznika Praw Obywatelskich i orzekł, że przepisy: art. 136a ust. 2 ustawy o Straży Granicznej, art. 135f ust. 1 pkt 4 ustawy o Policji oraz art. 70 ust. 1 ustawy o Służbie Celnej są niezgodne z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. W uzasadnieniu wyroku Trybunał powołał się na art. 42 ust. 2 Konstytucji, który stanowi, że każdy, przeciw komu jest prowadzone postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Trybunał przyznał, że postępowania karnego, o którym mowa w art. 42 ust. 2 Konstytucji nie można utożsamiać z postępowaniem dyscyplinarnym. Jednakże Trybunał stwierdził, że wszystkie gwarancje przewidziane w rozdziale II konstytucji znajdują także zastosowanie w postępowaniu dyscyplinarnym. Gwarancje te odnoszą się bowiem do wszelkich postępowań represyjnych, tzn. postępowań, których celem jest poddanie obywatela jakiejś formie ukarania lub jakiejś sankcji, a więc także postępowań dyscyplinarnych. Trybunał stwierdził, że ograniczenie możliwości wyboru obrońcy wyłącznie do funkcjonariuszy danej służby narusza prawo do obrony. W opinii Trybunału obrona powierzona funkcjonariuszowi Straży Granicznej, policjantowi, czy funkcjonariuszowi Służby Celnej nie gwarantuje – nawet przy dołożeniu najwyższej staranności – należytego poziomu obrony obwinionego, który w większym stopniu może zapewnić zawodowy prawnik. Nieprofesjonalny pełnomocnik nie będzie w stanie zapewnić należytej obrony chociażby dlatego, że działa w warunkach podległości służbowej.

Jeśli chodzi o prawo do korzystania przez funkcjonariuszy Służby Celnej z pomocy profesjonalnego obrońcy w postępowaniu dyscyplinarnym, to zostało ono wprowadzone na podstawie nowelizacji ustawy o Służbie Celnej z dnia 18 marca 2008 r. (Dz.U. nr 53, poz. 311), która weszła w życie z dniem 28 marca br.

Natomiast w dniu 28 marca 2008 r. Sejm uchwalił zmiany w ustawach o: Policji, o Straży Granicznej oraz dodatkowo w ustawie o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. nr 86, poz. 521), które wchodzą w życie z dniem 4 czerwca br. Przewidują one, że obrońcą w postępowaniu dyscyplinarnym może być wskazany przez obwinionego policjant (odpowiednio funkcjonariusz Straży Granicznej lub strażak), jak również adwokat i radca prawny. Dodatkowo nowelizacja ustawy o Straży Granicznej i ustawy o Państwowej Straży Pożarnej przewiduje, że obrońca będzie uprawniony do reprezentowania obwinionego w granicach udzielonego pełnomocnictwa.