Na podstawie art. 291 par. 1 k.p.k. w razie zarzucenia oskarżonemu popełnienia przestępstwa, za które lub w związku z którym można orzec:
- grzywnę,
- świadczenie pieniężne,
- przepadek,
- środek kompensacyjny,
- zwrot pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi korzyści majątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa, albo jej równowartości
- może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania tego orzeczenia na mieniu oskarżonego lub na mieniu, o którym mowa w art. 45 par. 2 Kodeksu karnego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.
Czytaj: Poręczenie majątkowe nie dla ubogich - propozycja zmian w procedurze karnej>>
Kiedy dopuszczalne - wskazuje orzecznictwo sądów
Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z 17 stycznia 2018 r. w sprawie II AKz 867/17 (LEX nr 2518048) wyjaśnił, iż zabezpieczenie majątkowe jest środkiem przymusu, którego celem jest zapewnienie możliwości wykonania kar i środków karnych o charakterze majątkowym, które mogą być orzeczone w przyszłym wyroku, a także roszczeń odszkodowawczych, co do których możliwe jest rozstrzygnięcie w postępowaniu karnym. Należy przyjąć zatem, że celem stosowania zabezpieczenia majątkowego jest zapobieżenie sytuacji, w której oskarżony pozbywa się majątku (np. środków pieniężnych), który miałby służyć zaspokojeniu możliwych do zasądzenia w wyroku należności finansowych lub innych sankcji majątkowych.
W orzecznictwie podkreśla się, że zabezpieczenie majątkowe jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że oskarżony dopuścił się zarzucanego mu przestępstwa objętego zakresem art. 291 par. 1 k.p.k. Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 29 listopada 2018 r. w sprawie II AKz 613/18 (LEX nr 2692002) podkreślił, iż zabezpieczenie majątkowe powinno być stosowane z uwzględnieniem zasady proporcjonalności i jako środek przymusu, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że wykonanie w przyszłości kary i środków wymienionych w przepisie art. 291 par. 1 k.p.k. będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione.
Warto też odnotować pogląd przedstawiony przez Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 14 grudnia 2005 r. w sprawie II AKz 748/05 (LEX nr 164607). Sąd ten podkreślił, że zupełnym nieporozumieniem jest oferowanie przez obrońcę do zastosowania poręczenia majątkowego, mienia, będącego już przedmiotem zabezpieczenia majątkowego, którego funkcją jest stworzenie w przyszłości możliwości egzekucji ewentualnych roszczeń majątkowych wobec oskarżonego. Nie sposób zatem wyobrazić sobie, aby te składniki majątku mogły być jednocześnie przedmiotem poręczenia, a tym samym skutecznie zabezpieczać prawidłowy tok postępowania.
Zabezpieczenie wykonania orzeczenia przepadku lub zwrotu pokrzywdzonemu bądź innemu uprawnionemu podmiotowi korzyści majątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa, albo jej równowartości może nastąpić również na mieniu osoby fizycznej prowadzącej przedsiębiorstwo, które służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści (art. 44a Kodeksu karnego), lub osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, na której rzecz sprawca przeniósł korzyść osiągniętą z przestępstwa (art. 45 par. 3 Kodeksu karnego), lub na mieniu, które podlegałoby przepadkowi na innej podstawie (art. 45a par. 1 lub 2 Kodeksu karnego oraz art. 33 par. 3, art. 43 par. 1 lub 2 lub art. 43a Kodeksu karnego skarbowego).
Zabezpieczenie wykonania orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej albo jej równowartości lub orzeczenia przepadku świadczenia albo jego równowartości wobec podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści (art. 91a k.p.k.) może z urzędu nastąpić na mieniu tego podmiotu.
Z urzędu może także nastąpić na mieniu oskarżonego zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w tym zakresie będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.
Czytaj: Kolejna zmiana - jednoosobowe składy także w apelacjach karnych>>
Uchylenie zabezpieczenia majątkowego
Na podstawie art. 291 par. 4 k.p.k. zabezpieczenie majątkowe należy niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części. W postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 września 2018 r. w sprawie II AKz 677/18 (LEX nr 2684703) podkreślono, iż zgodnie z poglądem utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie wydanie nawet nieprawomocnego wyroku uniewinniającego całkowicie uzasadnia uchylenie dokonanego zabezpieczenia majątkowego.
Zawieszenie postępowania nie stoi na przeszkodzie orzekaniu co do środków zapobiegawczych. Oznacza to, że decyzja w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego może zapaść np. obok zastosowanego środka w postaci tymczasowego aresztowania.
Jak wynika z art. 292 par. 1 k.p.k. zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Na podstawie § 2 tego przepisu zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku, w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości oskarżonego.
Warto zwrócić uwagę na art. 747 k.p.c., zgodnie z którym zabezpieczenie następuje przez:
- zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;
- obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;
- ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
- obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
- ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
- ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego.
Ustawodawca postanowił, iż w sprawach zabezpieczenia majątkowego znajduje odpowiednie zastosowanie art. 232 k.p.k., który odnosi się do sprzedaży rzeczy. Zgodnie z tym przepisem przedmioty ulegające szybkiemu zniszczeniu lub takie, których przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie wartości rzeczy, można sprzedać według trybu określonego dla właściwych organów postępowania wykonawczego.
Zabezpieczenie wykonania orzeczenia może nastąpić również przez ustanowienie przymusowego zarządu przedsiębiorstwem i wyznaczenie zarządcy. W postanowieniu określa się przedsiębiorstwo lub jego zorganizowaną część oraz wskazuje się zarządcę spośród osób posiadających licencję doradcy restrukturyzacyjnego, o której mowa w ustawie z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji doradcy restrukturyzacyjnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 883 oraz z 2019 r. poz. 55, 730, 912, 1495 i 1802). Na podstawie art. 292a § 2 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym postanowienie o zabezpieczeniu przez ustanowienie przymusowego zarządu wydaje prokurator. Takie postanowienie podlega zatwierdzeniu przez sąd. Po wniesieniu aktu oskarżenia postanowienie o zabezpieczeniu przez ustanowienie przymusowego zarządu wydaje sąd, przed którym sprawa się toczy.
Na postanowienie sądu w przedmiocie zatwierdzenia postanowienia o zabezpieczeniu lub w przedmiocie zabezpieczenia stronom, pokrzywdzonemu oraz właścicielowi lub osobie kierującej przedsiębiorstwem w jego imieniu przysługuje zażalenie. Przepisy dopuszczają zastosowanie zabezpieczenia, o jakim mowa powyżej, do przedsiębiorstwa podmiotu zbiorowego w rozumieniu ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2019 r. poz. 628 i 1214). Jest to możliwe, jeśli zebrane dowody wskazują na wysokie prawdopodobieństwo, że podmiot ten może podlegać odpowiedzialności na podstawie tej ustawy.
Zobacz procedurę w LEX: Stosowanie zabezpieczenia majątkowego >
Zaskarżanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym
Zgodnie z art. 293 par. 1 k.p.k. postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Rozstrzygnięcie powinno określać kwotowo zakres i sposób zabezpieczenia, uwzględniając rozmiar możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych. Ustawodawca przewidział, że rozmiar zabezpieczenia powinien odpowiadać jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać. Wymóg kwotowego określenia zabezpieczenia nie dotyczy zabezpieczenia na zajętym przedmiocie podlegającym przepadkowi, jako pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa lub służącym albo przeznaczonym do jego popełnienia. Rozstrzygnięcie może podlegać zaskarżone zażaleniem. Jeżeli postanowienie wydał prokurator, a postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w okręgu innego sądu niż sąd miejscowo i rzeczowo właściwy, zażalenie przysługuje do sądu rzeczowo właściwego do rozpoznania tej sprawy w pierwszej instancji, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze. Warto jednak pamiętać, że postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym z chwilą wydania stanowi tytuł wykonawczy, a zatem wniesienie zażalenia nie wstrzymuje automatycznie wykonania zabezpieczenia.
Z uwagi na odpowiednie stosowanie przepisu art. 254 k.p.k. dopuszcza się złożenie wniosku o uchylenie lub zmianę środka zabezpieczenia majątkowego. Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z 23 października 2015 r. w sprawie II AKz 269/15 (LEX nr 1997434) wyjaśnił, że żądanie zmiany postanowienia o zabezpieczaniu majątkowym jest uzależnione od ujawnienia się nowych okoliczności. Nie można więc interpretować go jako prawa do zgłaszania tego żądania w każdym czasie. Sąd podkreślił, że sama uciążliwość zabezpieczenia nie wystarcza, by je zmienić.
Ustawodawca przewidział, że jeżeli zabezpieczenie nastąpiło na rzeczach, które uprzednio oskarżony wydał organowi procesowemu lub które zatrzymano, nie podejmuje się czynności egzekucyjnych dla wykonania postanowienia o zabezpieczeniu.
Osoba fizyczna, osoba prawna i tzw. ułomna osoba prawna, na które przeniesiono mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa w warunkach, o jakich mowa w art. 45 § 2 k.k., mogą wystąpić z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o ustalenie, że mienie lub jego część nie podlega przepadkowi. Do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu.
Czytaj w LEX: Domniemanie przestępnego pochodzenia mienia (jurydyczne ukształtowanie art. 45 § 2 k.k.) >
Upadek zabezpieczenie
Na podstawie art. 294 par. 1 k.p.k. zabezpieczenie upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne lub nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia. Natomiast – w myśl art. 294 § 2 k.p.k. – w razie wytoczenia powództwa w terminie wskazanym w § 1 zabezpieczenie pozostaje w mocy, jeżeli w postępowaniu cywilnym sąd nie orzeknie inaczej.
Tymczasowe zajęcie mienia przez policję
Wyjątkowo czynności w stosunku do osoby podejrzanej może podejmować także Policja. Jak wynika z art. 295 par. 1 k.p.k. w razie popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 291, Policja może dokonać tymczasowego zajęcia mienia ruchomego osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa usunięcia tego mienia. Tymczasowe zajęcie nie może dotyczyć przedmiotów, które nie podlegają egzekucji. Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od daty jego dokonania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.
