Zasadnicza służba wojskowa została w Polsce zawieszona 1 stycznia 2010 r. Powszechny pobór do wojska zastąpiła rejestracja osób na potrzeby kwalifikacji wojskowej, która odbywa się w Polsce od 2009 roku. W jej ramach ustalana jest zdolność do czynnej służby wojskowej, a także wstępne zaszeregowanie do poszczególnych form obrony Rzeczypospolitej Polskiej.
W Polsce kwalifikację wojskową przeprowadzają wojewodowie przy współudziale szefów wojewódzkich sztabów wojskowych, wojskowych komendantów uzupełnień i starostów, a także wójtów lub burmistrzów (prezydentów miast).
NIK sprawdziła realizację tych zadań w latach 2015-2016 przez 35 jednostek samorządu terytorialnego (24 urzędy miast i gmin oraz 11 starostw powiatowych) funkcjonujących na terenie województw: opolskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. Kontrolą objęto także Ministerstwo Obrony Narodowej, sprawdzając działania podjęte w celu przygotowania zmiany systemu kwalifikacji wojskowej, w związku z likwidacją obowiązku meldunkowego.
Nieprawidłowości w zakresie rejestracji osób na potrzeby kwalifikacji wojskowej lub przeprowadzenia tej kwalifikacji stwierdzone we wszystkich skontrolowanych gminach, nie miały istotnego wpływu na przebieg kwalifikacji. Najczęściej występującym uchybieniem było nierzetelne sporządzanie rejestrów i list stawiennictwa.
NIK zwraca natomiast uwagę na inną kwestię - nie wszyscy zobowiązani stawiali się do kwalifikacji wojskowej. W kontrolowanym 2016 roku obowiązku tego nie dopełniło 16,2 proc. mężczyzn. Według sprawozdań z kwalifikacji wojskowej 62 proc. osób, które nie stawiają się do niej przebywa poza granicami kraju, a 29 proc. osób to osoby poszukiwane. NIK we wniosku do Ministra Obrony Narodowej proponuje wprowadzenie rozwiązań prawnych, które ułatwiłyby obywatelom polskim przebywającym za granicą, realizację kwalifikacji wojskowej, bez osobistego stawiennictwa, np. na podstawie elektronicznie uzyskanych dokumentów i oświadczeń.
Największy odsetek niestawiennictwa (powyżej 20 proc.) dotyczy województw: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, zachodniopomorskiego, dolnośląskiego, opolskiego i podkarpackiego. Najlepiej sytuacja wygląda w woj. wielkopolskim - to jedyny region, w którym do kwalifikacji stawiło się w 2016 roku ponad 90 proc. obowiązanych.
NIK zwraca też uwagę, że w związku z niżem demograficznym z roku na rok maleje liczba wzywanych do kwalifikacji wojskowej 19-letnich mężczyzn rocznika podstawowego. Jeszcze w 2012 roku do kwalifikacji wezwano ponad 245 tys. mężczyzn, w 2016 - nieco ponad 200 tys., a z szacunków na na 20121 rok wynika, że liczba 19-letnich mężczyzn wzywanych do kwalifikacji wyniesie już tylko 181 tys.
W celu wyeliminowania stwierdzonych w toku kontroli nieprawidłowości, NIK wnioskuje do wójtów, burmistrzów i prezydentów miast o wypracowanie i wdrożenie mechanizmów zapewniających prawidłowe sporządzanie i przekazywanie dokumentacji powstającej na potrzeby kwalifikacji wojskowej, wykonywanie czynności zastrzeżonych ustawowo do kompetencji wójta, burmistrza, prezydenta miasta wyłącznie przez osoby mające pisemne upoważnienia i stosowanie obligatoryjnych środków dyscyplinujących wobec osób, które nie dopełniają obowiązku stawienia się do kwalifikacji wojskowej.
Natomiast w stosunku do starostów powiatowych oraz prezydentów miast na prawach powiatu NIK wnioskuje o przekazywanie właściwym wojewodom rzetelnych i pełnych informacji niezbędnych do przygotowania wojewódzkiego planu kwalifikacji wojskowej oraz zapewnienie prawidłowego wykorzystania środków dotacji celowych przeznaczanych na kwalifikację wojskową.